ЖАЙ СӨЙЛЕМ
633
Төлеген Тәжібайулындай пәлендей атақты галым
емеспін (Балақаев). Біз Қоқан хандыгының қол
астына қарайтын саудагерлерміз (Бейсенбаев). Ол
алашорда отряды деп аталды (Досжанов). Озіңіз
айтыңызшы, Қ улеке (Сматаев). Өзі уш кісінің
жумысын атқарса да, жатарда анау істелмеді,
мынау істелмеді деп уайымдайтын (Балақаев).
Әркім әр турлі шаруамен қарбаласады (Әуезов).
Қасында ешкім болган жоқ (Досжанов).
3.3.1.3. Сапалық есімдер мен етістіктен жасалган
бастауыштар
Сапалық есімдерге сын есім, сан есім жат-
қызылатыны мәлім. Бүлар субстантивтеніп ба-
рып бастауыш болады. Субстантивтенген сын
есім, есімшелер өздері анықтайтын зат есімнің
мәнін иеленіп барып бастауыш қызметін атқара-
ды. М үндай ж ағдайда сы н есім дердің ж әне
есімшелердің оздеріне тән сапалық мағыналары
жойылмай сақталып әрі заттық, әрі сындық ма-
ғыналарды білдіре алады. Көп қорқытады, терең
батырады (Мақал). Жуйрік тоқтыгын білдірмес
(Мақал). Ақымақ көп, ақрілды аз (Абай).
Заттық мағынаға ауысып бастауыш қызметін
атқаратын сөз таптарының бірі - сан есім. Сан
есімнің есептік, реттік, жинақтық секілді топта-
ры бастауыш қызметінде түрады:
Оннан тортті алсаң алты қалады. Төртеу қам-
шы уйіріп Қулпиязды тулақша сабады (Сматаев).
Бесінші ертең қуып жетеріне сенеді (Шаханов).
Тәуелдік жалғауда келген жинақтық, есептік
сан есімдер көбінесе бөлшектеу, кейде жинақтау
мағынасында бастауыш болады: Агайынды екеуі
бірден кетсе... Тым болмаса, біреуі қалса да, бір
сәрі еді (Аймауытов). Үш көрпенің екеуі қонақ
астында, уиі жастықтың екеуі қонақ шынтагын-
да (Мүстафин).
С а ^ ес ім д і б а ст ау ы ш та р ы қ ш а м д а л у
нәтижесінде көбінесе мақал-мәтелдерде қолданы-
лады: Алтау ала болса, ауыздагы кетер, тортеу
тугел болса, тобедегі келер.
Заттық мағынаны білдіру арқылы бастауыш
қызметінде түратын соз таптарының бірі - етістік.
Нақты айтқанда етістіктің есімше, қимыл есімі
түрлері мен ортақ етіс категориясы өздерінің
е т іс т ік к е тә н с е м а н т и к а с ы н с а қ т а й оты ра
субстантивтеніп бастауыш қызметін атқарады.
^Бүлардың ішінде есімшенің қызметі сын есімге
үқсас келеді. Сын есім өзінің сындық сапасын
қалай сақтаса, есімше де сын есім секілді озінің
қимылдық сапасын сақтап, қосымша заттық ма-
ғына үстеп бастауыш қызметінде қолданылады:
а) Есімшеден жасалған бастауыш қимыл иесі
- кіс'Гмағынасында көрінеді. Сүрағы кім? және
есімшенің жүрнағына сәйкес есімшелі сүрақ (не
істеген? қайткен? т.б.) болып келеді: Кормес-
туйені де /со/шес(Мақал). Көзін сузген - ол, шідерді
узген - мен (Сүлейменов). Ерінбеген етікші болар
(Мақал). Екі аразды табыстыратын да, айыра-
тын да - арадагы кісі (Майлин).
э)
Баяндауышы сын есімнен, етістіктен, жа-
салған сөйлемдегі есімше бастауыш кісі мағына-
сында емес, қимыл есімін білдіретін абстрактілі
зат есім мағынасында қолданылады: сүрағы не?
не қылған? не еткен? Малды іиубырган қуртады,
Етті қуырган қуртады (Мақал). Желінер желінді,
ішілер ішілді (Сүлейменов). Тозбас жасалмайды,
олмес жаралмайды (Мақал). Берген уят емес, ал-
ган уят (Мақал).
б)
Тәуелденіп қолданылған есімше баста-
уыштар зат есім м ағы насы н білдіріп түрады.
Сүрақтары да тэуелденіп жүмсалады (нем? нең?
несі? не қылғаны? не еткені? т.б.). Советке қосыл-
ган кезде оз мәлімдемемізді бергеніміз рас (Д.Дос-
жанов). Оның келер-келмесі белгісіз. Үш ақын
жайихы айтарымыз осы (Балқияев).
Бастауыш қимыл есімі мен ортақ етістен де
жасалады. Етістіктің бүл түрі мен категориясы
қимылдың атауы мағынасын білдіріп, не? не істеу?
не қылу? қайту? сүрақтарына жауап береді: Қурту
саган піиіту боп па (Сүлейменов). Кітап басты-
ру, газет журнал шыгару кушейді (Кенжебаев). Тап
тартысы кушейді, қазақ әдебиеті оркендей тусті
(Сонда). Енді не турыс бар (Сүлейменов).
Поделитесь с Вашими друзьями: |