Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Сапалық  есімдерге  сын  есім,  сан  есім  жат- 

қызылатыны  мәлім.  Бүлар  субстантивтеніп  ба- 

рып  бастауыш  болады.  Субстантивтенген  сын 

есім,  есімшелер  өздері  анықтайтын  зат  есімнің 

мәнін  иеленіп  барып  бастауыш  қызметін  атқара- 

ды.  М үндай  ж ағдайда  сы н  есім дердің   ж әне 

есімшелердің  оздеріне  тән  сапалық  мағыналары 

жойылмай  сақталып  әрі  заттық,  әрі  сындық  ма- 

ғыналарды  білдіре  алады.  Көп  қорқытады,  терең 

(Мақал).  Ақымақ  көп,  ақрілды  аз  (Абай).

Заттық  мағынаға  ауысып  бастауыш  қызметін 

атқаратын  сөз  таптарының  бірі  -  сан  есім.  Сан 

есімнің  есептік,  реттік,  жинақтық  секілді  топта- 

ры  бастауыш  қызметінде  түрады:

Тәуелдік  жалғауда  келген  жинақтық,  есептік 

сан  есімдер  көбінесе  бөлшектеу,  кейде  жинақтау 

мағынасында  бастауыш  болады:  Агайынды  екеуі 

С а ^   ес ім д і  б а ст ау ы ш та р   ы қ ш а м д а л у  

нәтижесінде көбінесе мақал-мәтелдерде қолданы- 

лады:  Алтау  ала  болса,  ауыздагы  кетер,  тортеу 

Заттық  мағынаны  білдіру  арқылы  бастауыш 

қызметінде түратын соз таптарының бірі - етістік. 

Нақты  айтқанда  етістіктің  есімше,  қимыл  есімі 

түрлері  мен  ортақ  етіс  категориясы  өздерінің 

е т іс т ік к е   тә н   с е м а н т и к а с ы н   с а қ т а й   оты ра 

субстантивтеніп  бастауыш  қызметін  атқарады. 

^Бүлардың  ішінде  есімшенің  қызметі  сын  есімге 

үқсас  келеді.  Сын  есім  өзінің  сындық  сапасын 

қалай  сақтаса,  есімше  де  сын  есім  секілді  озінің 

қимылдық  сапасын  сақтап,  қосымша  заттық  ма- 

ғына  үстеп  бастауыш  қызметінде  қолданылады:

а)  Есімшеден  жасалған  бастауыш  қимыл  иесі

-  кіс'Гмағынасында  көрінеді.  Сүрағы  кім?  және

есімшенің  жүрнағына  сәйкес  есімшелі  сүрақ  (не 

істеген?  қайткен?  т.б.)  болып  келеді:  Кормес- 

(Мақал).  Екі  аразды  табыстыратын  да,  айыра- 

э) 

салған  сөйлемдегі  есімше  бастауыш  кісі  мағына- 

сында  емес,  қимыл  есімін  білдіретін  абстрактілі 

зат  есім  мағынасында  қолданылады:  сүрағы  не? 

не  қылған?  не  еткен?  Малды  іиубырган  қуртады, 

Етті  қуырган  қуртады  (Мақал).  Желінер  желінді, 

ішілер  ішілді  (Сүлейменов).  Тозбас  жасалмайды, 

олмес  жаралмайды  (Мақал).  Берген  уят  емес,  ал- 

ган  уят  (Мақал).

б) 

уыштар  зат  есім  м ағы насы н  білдіріп  түрады. 

Сүрақтары  да  тэуелденіп  жүмсалады  (нем?  нең? 

несі?  не  қылғаны?  не  еткені?  т.б.).  Советке  қосыл- 

жанов).  Оның  келер-келмесі  белгісіз.  Үш  ақын 

Бастауыш  қимыл  есімі  мен  ортақ  етістен  де 

жасалады.  Етістіктің  бүл  түрі  мен  категориясы 

қимылдың атауы мағынасын білдіріп, не? не істеу? 

не қылу? қайту? сүрақтарына жауап береді: Қурту 

саган  піиіту  боп  па  (Сүлейменов).  Кітап  басты- 

ру,  газет журнал шыгару кушейді (Кенжебаев).  Тап 

тартысы  кушейді,  қазақ  әдебиеті  оркендей  тусті 

(Сонда).  Енді  не  турыс  бар  (Сүлейменов).