.3 .  Ж А Й  С Ө Й Л Е М Н ІҢ   ТҮРЛАУЛЫ   М Ү Ш Е Л Е Р І

Сөйлем  -  адам  ойын  білдірудің  негізгі  қүра- 

лы .  А й н а л а д ағы   н а қ т ы   өм ір  қ ү б ы л ы с т а р ы  

негізінен зат және оның қимыл-қозғалыстары мен 

іс-әрекеттерінен  түратыны  мәлім.  Бүл  айтылған 

жалпы  заттың  қүрамына  кіретін  жанды  заттар- 

ды ң,  оны ң  іш інде  адам затты ң  орны  ерекш е. 

Өйткені  адам  айналадағы  тіршілік  қүбылыста- 

рын тануға  үмтылады.  Қоғамдаса  өмір  сүріп,  бір- 

бірімен  қарым-қатыс  жасайды.  Бүл  тәрізді  нақты 

өмір  қүбылыстарын  адам  тілдік  қүралдар  арқы- 

лы  таңбалайды  және  оны  өз  жадында  сақтайды. 

Сол секілді қоғам өміріндегі оқиғалар мен өз жеке 

б а с ы н д а ғ ы   ж а ғд а й л а р д ы   қ о р ы т ы п ,  ө за р а  

пікірлеседі.  Осы айтылған мәселелер тілде сөйлем 

арқылы  жүзеге  асады.

Ж оғарыда  айтылған  нақты  өмірдегі  қүбы - 

лыстар  негізінен  зат  пен  оның  қимыл-қозғалы-

сы,  іс-әрекетінен түратындықтан,  адам ойындағы 

оның тілдік қүралдар арқылы жасалған көшірмесі 

де  көбінесе  зат  және  оны ң  қимыл-қозғалысы, 

іс-әрекеті болып келеді.  Морфологияда бүл қүбы- 

лыстар  зат  есім  ж әне  етістік  деп  аталса,  сөз 

тіркесінің  синтаксисі  бойынша  қиыса  байланыс- 

қан  тіркестерге  жатады.

Сөйлем  жасалуы  үшін  алдымен  сөздер  бір- 

бірімен  тіркеседі.  Ол  тіркестердің  тілдік  жүйесі, 

заңдылықтары  арқылы  іске  асады.  Жай  сөйлем, 

оны  қүрайтын  түрлаулы  және  түрлаусыз  мүше- 

лер,  осы  қи ы са  б а й л а н ы сқ а н   сөз  тіркестері 

негізінде  жасалады.  Сөз  тіркестері  сөздердің 

синтаксистік байланысуы деп  аталса,  жай  сөйлем 

синтаксисінде  бүлар  предикативті  қатынастарға 

жатқызылады.

Тіл  білімінде  сөйлем  туралы  ғылыми  ойдың 

тарихи  бастауы  көне  дәуірдегі  логикалық  зерттеу- 

лерден басталады.  Бүл түжырым бойынша сөйлем

-  пікірге,  бастауыш  -  субъектіге,  баяндауыш  - 

предикатқа  негізделді.  Сондықтан  да  тіл  туралы 

зерттеулерде  бастауышты  субъект,  баяндауышты 

п редикат  деп  қолдан у  д әстү р і  де  сақталған. 

С ө й л е м н ің   н егізі  б олы п   таб ы л аты н   преди - 

кати втілік  осы  атаудан  пай да  болған.  Я ғни, 

предикативтілік  дегеніміз  зат  -  субъектінің  өзі, 

немесе оның жаңа бір сапасы туралы сөйлеушінің 

ойы.

лы қ  пікірге  қарағанда  алуан  түрлі  және  кең  ма- 

ғыналы болып келеді.  Өйткені логикалық пікірдің 

мақсаты  өзінің  зерттеу  нысанына  байланысты 

спецификалық  белгілі-бір  шектегі  көлемге  сәй- 

кес  болады.  Ал  грам м атикалы қ  сөйлем  бүкіл 

тіршілік-болмыстағы  әр  алуан  қимыл-қозғалыс, 

іс-әр ек ет  пен  қүбы лы старды   дәл  бейнелеуге 

негізделеді.

Түрлаулы  мүшелер  тек  қана  зат  есім  мен 

етіс тік те н   ж асал м ай д ы .  Б астау ы ш   зат  есім 

мәніндегі  басқа  сөз  таптарынан,  ал  баяндауыш 

өзге  де  есім  сөз  таптарынан  жасала  береді.

3.3.1.  Бастауыш

Түрлаулы   м ү ш ел ерд ің   ең  басты ,  негізгі 

мүшесі  -  бастауыш.  Грамматикалық  бастауыш- 

тың аясына бастауыш қызметіндегі атау септігінде 

түрған  кім?  не? деген  сүрауға  жауап  беретін  ло- 

гикалық  субъекті  толығымен  кіреді.  Сондай-ақ 

басқа  сөз  таптары  да  заттаны п  бастауыш тық 

қызметті  атқара  береді.  Егер  субстантивтенсе  бас- 

тауыш  қызметін  атқармайтын дыбыс,  сөз  немесе 

сөз  формасы  жоқ  деуге  болады.  Мына  жердегі  а 

шықпай  қалыпты,  б  теріс  түсіпті.  Соң  өзінен 

бүрынғы  сөзден  бөлек  жазылады.  Көрдім  -  көп

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: