Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| зайырдьг^Ш экэрт); Айырушы алла бар, Адамның
ішкі сырын, зайыр затын (Ақан сері); Қайбір жерде жігіттің Корінсе көзге зайыры (Базар жырау). Қазіргі түркі тілдерінің қай -қай сы н да да, солардың қатарында қазақ тілінде де модаль сөз қатарында қаралып жүрген керек лексемасы көне түркі ескерткіш терінде өзінің осы күнгі белгілі “ қаж ет (нуж но, необходим о)” м ағы н асы н ан мүлдем өзгерек мәнде келтіріледі. М ұны, мыса- лы, мына бір деректерден айқы н аңғаруға бола- ды: Інім Куі тігін кдгрдк болты. М ой младший брат Кю ль-Тегин скончался; Кдг§цк нужное; кд,г£дк1ік нужный; к д , г § д к конец (смерть, необ- ходимость, судьба), кдщхкзі^без конца, без гра- ниц, без огорчения (без необходимости), кдг§ді ограничивать; кдг%дк конец, кдг^дкзіі безмерно (Малов).
Бұл жерде ж оғары дағы “ қаж ет” ( “нужное, нуж ны й” ) мәніндегі кдг^дк пен ақыры , соңғы , біткен (“конец, смерть, необходимость, судьба” ) ұғы м ы ндағы кдг§цк араларындағы м ағы н алы қ алш ақты қ елеулі болғанм ен, екеуі генетикалық ж атқан түбі бір құбылыс болар-ау деген ой ке- леді. Ө йткені түркологияда ол морфологиялы қ құрылымы ж ағы н ан былай мүшеленеді: керек< кер+%ек, кер -нужное. Бұл лексеманың этимоло- гиясын кейбір зерттеушілер бұдан гөрі басқаш а- рақ, мына түрде түсіндіреді. “ Кер-ек нужный, необходимый, видимо, от кер удовлетворяться. Салыстыр: кдр /се/? удовлетворять душу” . Бәлкім, бұл сөздің өлу, о дүниеге аттану мәні тәңріге керек болу мәнімен де байланысты болар. Ертерек кезгі әдеби нұсқаларда сөйлем мо- дальды лы ғы ара-тұра лазы м ~ ләзім дейтін де араб сөзімен білдіріліп оты рған. Бұл да ж аңағы керек, қажет, тиіс сөздерімен мағынасы жақын, синонимдес лексема. Лазымтүркі тілдерінің біра- зынан кездеседі. В.В.Радлов сөздігіне м орфоло- гиялық ж ағы нан әр түрлі тұлғада келтірілген:тго- зым (осм., крм. лазы м ) нужный, необходим и лазымы (осм. ла зм лу.) 1. необходимый, 2. дву- смысленное слово, лазымсы з (осм. лазмсыз) не- нужный, ла зім (чаг., тар. лазм ) необходимый, употребительны й, тар лазімат необходимость, употребительность, употребление, лазіматлік не- обходимый. Қ азақ тілінде бұл сөз бір ғана формада, атап айтқанда тек лазы м түрінде ғана қолданы лы п, “тиістілік (долженствование)” модальдық м ағы - насын білдіреді: Сіздің де естіп, білуіңіз лазы м ғой (Әуезов). Окасы жоқ, білмегенді білу ләзім (Сыланов); Не ләзім соны ойлаңыз затыңызға (Ақмолла). М одальдық болжал мағынаны қазақ тілінде сондай-ақ бәлки~ бэлкім ~ бәлкісөзі де білдіреді. Бұл өзінің ш ы ғу тегі ж ағынан араб тіліне тән тіл құбылысы. Ол онда құранды шылау ретінде қара- лады. “Ар. бәлкім, бәлки, бэлкі (сост. из бәл и кі, кім может быть, разве, авось; а. бәл но, од н ако” (БС л). Орыс қауымының шын жақсы дана адам- дары бәлкі жыл молшерін де айтар еді (Әуезов). Жоғарыда этимологиялық таддау жүргізілген модаль сөздердің дені модальдық м ағы наға жал- пы біртіндеп грамматикалану процесінде ие бол- |