Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

осм. суак метод,  образ действия; бу сі/акта таким 

образом;  қазақ, қарақалпақ сьуак наружность, вид; 

қазақ сьуаюпы (<сьі/ак+ лы),  қарақалпақ сы}акту 

прекрасной  наружности,  красивы й  (РСл);  кирг. 

сы якп\\чо,  внеш ний  вид,  статность; түз боюмду 

бөкчейтүп,  сыйакты алдың карылык ‘согнув мой 

прямой  стан,  ты,  старость,  взяла мою статность 

(Ю Сл);  ног.  сыяк  внеш няя,  наружная  сторона, 

сыякка  шыгув  выйти  на  улицу,  пойти  в  туалет, 

выйти  во двор  (Н РС ).

Соны мен,  сиық  ~  сияқ  түбірі  қазақ  тілінде 

өзге  түркі  тілдеріндегі  тәрізді  негізінен  <<вид, 

ф и зи оном ия,  форма,  образ,  очертание  (черты 

ли ц а),  фигура,  осанка,  наруж ность>>  ұғы м ы н 

білдіреді.  М ысалдар  келтірейік.  Татуласқан си- 

қым осы ма; Шешеңнің ауыр салм ақ көтерер сиқы 

ж оғын  ойла  (Бәрі де  Әуезовтен).

Кейбір диалектілік дерекке қарағанда, жоға- 

рыдағы  сиық сөзі тілімізде сиқат формасында да 

қолданылатын  көрінеді.  М ысалы,  ол  Семей  об- 

лы сы ны ң  қайсыбір  өңірінде  сияқты,  сыйықты 

дегендермен  қоса сиқатты болып та қолданыла- 

ды.  Ол  кеше  ауданға  барған  сиқат т ы   (ҚТДС). 

Сиқат сөзін сондай-ақ Абай да қолданады.  Бірақ 

“денсаулық”  мағынасында: Әбіштің сиқатын Бер- 

1)  здоровье,  2)  истинность,  правильность,  досто- 

верносгь, правдивость” (Абай шьп-армаларыныңтілі).

Бұл аталғандарға және мына бір дерек те тіке- 

лей  қатысты  сияқты.  А.  сигә  ф орма,  правила, 

метод;  наклонение  (терм.  грам.).эмір сигэ накло- 

нение  повелит (БСл.).  Сияқты,  сиқатты модаль 

^ ө з і  Тү^жіменстан  қазақтары ны ң  тілінде  тіпті 

С ияқты , тәрізді.  Біз сыяқатты адамдарға не жо- 

р ы қ ”  (ҚТД С).  Д иалектілік  сипаттағы   бұл  ф ор- 

маны морфологиялық құрылымы ж ағы нан сыяқ- 

ж оғары да  көрсетілген  арабтық  сол  сіакъ  (сияқ) 

түбірі өзгеріссіз алынған. Демек,  ілгеріде аталған 

сияқатты модальды формасын да осы құрылымда 

алып  қарауға болады,  яғни сиқатты  < сиық-ат- 

Жоғарыда келтірілген әр тарап тіл деректерін 

өзара салыстыра, салғастыра келгенде,  мына ойға 

қоры ған  негіздірек корінеді: сияқатты  <  сыяқ- 

Осы  орайда  “ Қ азақ тілінің диалектология- 

лы қ сөздігіндегі”  (1969)  мына бір тіл  құбылысы 

да  көңіл  аударады:  “ Сыйқыл.  С ияқты ,  ұқсас” . 

Бұл тіл  құбылысы өзінің  қолданылу аясы ж ағы - 

нан локальдық сипатқа ие.  Ол озінің семантика- 

сы және  қызметі жөнінен  ж оғарыдағы сияқты ~ 

сиықты ~ сияқатты  ~ сиқатты модаль сөзімен 

синонимдес болып  келеді.  Сонымен қоса сыйқыл 

есімі өзінің таза формальдік белгісі, яғни дыбыс- 

тық құрамы ж ағы нан тіліміздегі сь/«:ьш)ь/,  секілді 

модальды формаларымен толық сәйкестіктегі тіл 

құбылысы  болып табылады. Алайда бұл туынды 

форма тілімізде кейде  (көне әдебиет нұсқаларын- 

да)  түбір  қалпы нда  да  қолданылады.  Сықылын 

О зінің  сөздігінде  түбір  қалпында  бұл  сөзді 

Л.З.Будагов та келтіреді.  Бұл айтылғандарға қара- 

ғанда  ж оғары дағы  сықылды модаль созінің  осы 

жасалғаны  айқы н аңғарылады.  Мұны сондай-ақ 

мына деректер де  бекіте түседі.  “Сықыл  (секіл), 

шлкіі(шякі) сходство, наружность,  наружный при- 

знак,  цвет,  форма,  вид”  (РСл),  “ вид, лицо,  изоб- 

ражение,  фигура”  (БСл.).

Ілгеріде  аталған  сиқыл  есімі  де  дыбысты қ 

құрамы  ж ағы н ан   араб  тілінен  ауысқан  осы  сы- 

қыл  (ищкіі)  созінің  ж арыспа  сы ңары на  көбірек 

келіңкірейді. Әрине, сықыл лексемасының  қазақ 

тілінде  “ Бозж ігіт”  жы рындағыдай  бұлай  түбір 

түрінде қолданылуы қалыпты құбылыс емес.  Шын 

мәнінде ол әрдайы м  -ды ж ұрнағы ж алғаны п ба- 

рып  жұмсалады.  Сірэ  сондықтан  болу  керек, 

кейбір зерттеулерде  оны  озінің лекси калы қ  ма- 

ғы насы нан  мүлде  аж ы раған,  тек  біры ңғай  мо- 

даль сөз ретінде  ғана қөлданылатын тіл құбылыс- 

тары  қатарында  алып  қарайды.  Сықылды  мен 

тары  ғана.

Озінің мағынасы  мен формасы ж ағынан ал- 

ғанда осы  топ  тіл  құбылыстары на сьшдь/ лексе- 

масын  да  ж атқы зуға  болады.  Бұл  сөзді  қазақ 

тілінде,  көбінесе  ф ольклорлы қ  ш ығармаларда 

ескілікті  өлең-ж ы рларда,  аға  буын  ақы н,  жазу- 

ш ылардың  қөлдануында  кездестіруге  бөлады: 

м о р ф о л о ги ял ы қ  құры лы м ы   ж ағы н ан   былай

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: