Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Сойлемдер  арасы нда  шарттық  қаты насты 

білдіруге  егер,  онда  шылаулары  қызмет  етеді. 

Ш арттық  ж алғаулы қ  егер  құрмалас  сөйлем нің 

бағыныңқы сыңарының басында қолданылады да,

онда басыңқы сыңардың бас позициясында тұра- 

ды.  Сонау бақша  ішінен  табылармын,  Егер мені 

іздесең көңіліңе алып (Абай).

Сонымен  бірге  егер,  онда  шылаулары  бол- 

маса да, баяндауышы -са /-са  шартты рай жұрна- 

ғы арқылы жасалған сөйлемде шарттық қатына- 

сы  бұзылмайды.  Қолдан келген жэрдемі,  Тұрлы- 

ғұлдан бір түйе эперуге жараса,  сенен аямас едім 

(Торайғыров).

Қазіргі  қазақ  тіліндегі  септеуліктер  сөз  бен 

сөзді  сөйлем  мен  сөйлемді  бірін  екінш ісіне  ба- 

ғынды ра,  я ғн и   сабақтастыра  байланы стырып, 

өзінің алдында тұрған толық мағыналы сөздердің 

белгілі  бір  тұлғада  тұруын  талап  етіп,  әр  түрлі 

грамматикалық,  мезгілдік,  мекендік,  мақсаттық 

қатынастарды білдіреді.

Ж алғаулы қтар  тең  дәрежедегі  сөздер  мен 

сөйлемдерді салаластыра байланыстырса, септеу- 

ліктер  оларды  бағы нды ра,  сабақтастыра байла- 

ныстырады.

Септеуліктердің  атауыш  создерден  дамып 

ш ы ққан ы   белгілі,  сонды қтан  кейбір  шылаулар 

өзгерістерге түсіп,  синтаксистік қызмет атқарып, 

сөйлем  мүшесі  болады.  “Құсты  А р а л ” саяхаты 

менің  сол  күнге  дейінгі  өмірімде  елеулі  бір  бе- 

лесім  еді (Сәрсенбаев) деген  сөйлем дедейінсеп- 

теулігі  -ғы /-г і  ж ұрнағы н  қабылдап,  сол  күнге 

тіркесімен  біргеқай? деген сұраққа жауап  беріп, 

анықтауыш   болып тұр.  Сөз ж оқ,  септеулік  шы- 

лау  жеке  тұрып  сөйлем  мүшесі  бола  алмайды. 

Бұл жерде анықтауыш қызметінде жұмсалуы дейін 

ш ылауының  өзі  қатысты  сөздермен  (сол  күнге) 

тұтасып,  сы нды қ  мәнді  білдіретін -гі қосымш а- 

сымен  келуіне байланысты.

Септеулікгер септікжалғаудың мағынасы мен 

атқараты н  қызметіне  ұксайды.  Олар  сөіілемде 

мынадай  қы змет  атқарады.  Бірінш іден,  түбір 

тұлғалы сөз бен барыс,  ш ығы с,  көмектес септік- 

теріндегі  есім  создермен  тіркесіп  келіп,  оларды 

екін ш і  сөзге  саб ақтасты р а  б ай лан ы сты ры п , 

мезгілдік, мекендік, себептік, мақсаттық қатынас- 

тағы   соз тіркестерін жасайды.  Мысалы: Ел үшін 

еңбек етсең,  халқың сүймек,  Біз үшін отқа,  суға 

түсіп  жүр  деп  (Торайғыров).  Еңбек  қы лған  ел