кілт бүрылды (Ш аймерденов); Қасым жалт қарап
жалтарып, Қаликаға қосыла кетті (Ерубаев) т.б.
3. Еліктеу сөздер етістіктерден өзге сөздер-
мен н екен-саяқтап қан а тіркеседі де, сын есім,
үстеу, шылау сияқты сөз таптарымен тіпті тіркес-
пейді. М ысалы: Күңгірт сөйлеген шаңда-шүң да-
уыс шықты (Сейфуллин). Қым-қиғаш қиқу,сарт-
сүрт төбелес болды да қалды (Көбеев).
4. Еліктеу сөздердің сойлемде қандай мүше
қызметін атқаруы олардың өздерінен басқа қан-
дай сөздерге тіркесуімен байланы сты . Өйткені,
жоғарьщағьщай, шаң-шұң дауыс шықты (Сейфул-
л и н ). Сарт-сүрт тобелес болды да қалды (Көбе-
ев) дегендердегідей, зат есімдермен тіркесіп, орын
ж ағы нан олардан бұры н тұры п қолданылатын
шаң-шүң, сарт-сүрт тәрізді еліктеу сөз, әрине,
аны қтауы ш болады. Ал еліктеу сөздер негізінде
етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан,
оларды ң негізгі синтаксистік қы зметі де сы н-
қимыл пысы қтауыш екендігі күмәнсіз. Еліктеу
сөздің жалаң (дара) түрі мен күрделі (қосарлан-
ған) түрі көмекші етістікпен де, негізгі етістікпен
де тіркесе береді. Ет көм екш і етістігімен тірке-
сетін еліктеу сөздер қаш ан да болсын құранды
мүшенің құрамына енеді де, сол құрам,ет көмекші
етістігінің қай ф ормада тұруы на қарай, тұтасы-
мен тұрып бір күрделі мүше болады: Мысалы:
Сергей Петрович елең етті (М ұстаф ин). Қараң-
ғылықтан қылаң етіп бір аттылы адам шыға
келді (Ерубаев) деген сөйлемдердегі елең етті
тіркесі баявдауыш болса, қылаң етіп тіркесі пы-
сықтауыш болып тұр т.б.
Дербес мағыналары бір негізгі етістіктермен
тіркескенде, еліктеу сөздер қ и м ь т мен іс-әрекеттің
сын-сипатын білдіреді де, әрқаш ан пысықтауыш
мүше болады. Ы ысшы: Абай кілт бүрылып, жалт
қарады (Әуезов).Атшы ж ігітмырс-мырс күледі
(Көбеев). Ардақ томп-томп желеді, екі үрты
бүлк-бүлк қозғалады (Ғ.М ұстафин).
5.
Еліктеу сөздер субстантивтеніп, есім фор-
маларында жұмсалуы мүмкін. Мысалы: Осы сөзден
соң Жігітек екі үдайылықтан, быщ-сылқтан ары-
лып, созді бір арнаға түйген-ді (Әуезов). Жер бе-
тінде болатын шақыр-шүқыр, жарқ-жүрқтың
бэрі де сарайларға қамалып, қазір бір үлкен дүмпудің
түтасқан гуілін ғана естисің (М үсірепов). Осы
сөйлемдердегі субстантивтеніп, ш ы ғы с септік
формасында жұмсалған былқ-сылқтан деген елік-
теу сөз толы қтауыш болады да, ілік септік ф ор-
масында тұрған шақыр-шүқыр (жалғауы жасы-
рыны п тұр), жарқ-жүрқтың деген еліктеу сөздер
анықтауыш болып қызмет атқарып тұр.
10. Ш Ы Л А У
Тілімізде толы қ лексикалы қ м ағы насы жоқ,
тек соз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыс-
ты ры п, немесе белгілі бір сөздердің жетегінде
қолданы лы п, оған әр түрлі грамм атикалы қ ма-
ғына үстеу үшін қоданылатын сөздер бар. Мұндай
көмекш і создерш ы лаулардеп аталады. Болармв.
сондай қызық шақ (Абай). Естелік эуезіңді бір түн
бізде (Жамбыл). Өз ауылына баруға байлағансоң...
(Әуезов). Ел билеген адам жоқ, Ата м енен бабаң-
да (Абай). Ақырында Нілдім ен Қарағандыны Боз-
дақ пен Байжандікі деп тапты. Берілген сойлем-
дердегі м а , де, соң, менен, м ен - шылау создер.
Бұлар жеке тұрғанда толы қ м ағы насы ж оқ, езі
қатысты сөзге әр түрлі м ағы налы қ рең үстейді,
және салаласа, сабақтаса байланысатын создер мен
сойлемдерді байланыстырады. Ш ылау сөздердің
толы қ м ағы насы болм ағанм ен, атқараты н қы з-
метіне тән грамматикалық м ағы насы болады.
Осымен байланысты шылаудың озіндік мынадай
ерекшеліктері бар:
1. Ш ылау создердің толы қ лекси калы қ ма-
ғынасы болмайды;
2. Контексте толық мағыналы сөздердің же-
тегінде қолданьшып, оған қосымша әр түрлі грам-
матикалық мағына, рең үстейді;
3. Ш ы лаулар соз бен сөзді, сойлем мен
сөйлемді сабақтастыра не салаластыра байланыс-
тырады;
4. Сойлем ішінде синтаксистік қызметіне
қарай жеке сөйлем мүшесі бола алмайды;
5. Ш ылау сөздер түрленбейді, басқа соз тап-
тарынан жұрнақ арқылы жасалмайды. Олар - лек-
сикалы қ м ағы насы нан айрылу негізінде қалып-
тасқан комекші создер.
ШЫЛАУ
Поделитесь с Вашими друзьями: |