кілт бүрылды (Ш аймерденов); Қасым жалт

3.  Еліктеу  сөздер  етістіктерден  өзге  сөздер- 

мен  н екен-саяқтап  қан а  тіркеседі  де,  сын  есім, 

үстеу,  шылау сияқты сөз таптарымен тіпті тіркес- 

пейді.  М ысалы: Күңгірт сөйлеген шаңда-шүң да- 

уыс шықты (Сейфуллин). Қым-қиғаш  қиқу,сарт- 

сүрт төбелес болды да  қалды  (Көбеев).

4.  Еліктеу сөздердің  сойлемде  қандай  мүше 

қызметін атқаруы олардың өздерінен басқа қан- 

дай  сөздерге  тіркесуімен  байланы сты .  Өйткені, 

жоғарьщағьщай, шаң-шұң дауыс шықты (Сейфул- 

л и н ).  Сарт-сүрт тобелес болды да қалды (Көбе- 

ев) дегендердегідей, зат есімдермен тіркесіп, орын 

ж ағы нан  олардан  бұры н  тұры п  қолданылатын 

аны қтауы ш   болады.  Ал  еліктеу сөздер  негізінде 

етістіктермен тіркесетін категория болғандықтан, 

оларды ң  негізгі  синтаксистік  қы зметі  де  сы н- 

қимыл  пысы қтауыш   екендігі  күмәнсіз.  Еліктеу 

сөздің жалаң (дара) түрі мен  күрделі  (қосарлан- 

ған) түрі көмекші етістікпен де,  негізгі етістікпен 

де  тіркесе  береді.  Ет  көм екш і  етістігімен  тірке- 

сетін  еліктеу  сөздер  қаш ан  да  болсын  құранды 

мүшенің құрамына енеді де, сол құрам,ет көмекші 

етістігінің  қай  ф ормада тұруы на  қарай,  тұтасы- 

мен  тұрып  бір  күрделі  мүше  болады:  Мысалы: 

тіркесі баявдауыш   болса, қылаң етіп тіркесі пы- 

сықтауыш  болып тұр т.б.

Дербес мағыналары бір негізгі етістіктермен 

тіркескенде, еліктеу сөздер қ и м ь т  мен іс-әрекеттің 

сын-сипатын білдіреді де, әрқаш ан  пысықтауыш 

мүше болады.  Ы ысшы: Абай кілт  бүрылып, жалт

қарады  (Әуезов).Атшы ж ігітмырс-мырс күледі 

(Көбеев).  Ардақ  томп-томп  желеді,  екі  үрты 

5. 

маларында жұмсалуы мүмкін.  Мысалы: Осы сөзден 

сөйлемдердегі  субстантивтеніп,  ш ы ғы с  септік 

формасында жұмсалған былқ-сылқтан деген елік- 

теу сөз толы қтауыш   болады да,  ілік септік ф ор- 

масында  тұрған  шақыр-шүқыр  (жалғауы  жасы- 

рыны п тұр), жарқ-жүрқтың деген еліктеу сөздер 

анықтауыш   болып  қызмет атқарып тұр.

10.  Ш Ы Л А У

Тілімізде толы қ лексикалы қ м ағы насы  жоқ, 

тек соз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыс- 

ты ры п,  немесе  белгілі  бір  сөздердің  жетегінде 

қолданы лы п,  оған   әр түрлі  грамм атикалы қ  ма- 

ғына үстеу үшін қоданылатын сөздер бар.  Мұндай 

көмекш і создерш ы лаулардеп аталады. Болармв. 

(Әуезов).  Ел билеген адам жоқ, Ата м енен бабаң- 

дердегі м а ,  де,  соң,  менен,  м ен  -  шылау создер. 

Бұлар  жеке  тұрғанда толы қ  м ағы насы   ж оқ,  езі 

қатысты  сөзге әр түрлі  м ағы налы қ рең  үстейді, 

және салаласа, сабақтаса байланысатын создер мен 

сойлемдерді байланыстырады.  Ш ылау сөздердің 

толы қ  м ағы насы  болм ағанм ен,  атқараты н  қы з- 

метіне  тән  грамматикалық  м ағы насы   болады. 

Осымен байланысты шылаудың озіндік мынадай 

ерекшеліктері бар:

1.  Ш ылау создердің  толы қ лекси калы қ  ма- 

ғынасы болмайды;

2.  Контексте толық мағыналы сөздердің же- 

тегінде қолданьшып, оған қосымша әр түрлі грам- 

матикалық мағына, рең үстейді;

3.  Ш ы лаулар  соз  бен  сөзді,  сойлем   мен 

сөйлемді сабақтастыра не салаластыра байланыс- 

тырады;

қарай жеке сөйлем мүшесі бола алмайды;

5.  Ш ылау сөздер түрленбейді,  басқа соз тап- 

тарынан жұрнақ арқылы жасалмайды. Олар - лек- 

сикалы қ м ағы насы нан айрылу негізінде қалып- 

тасқан  комекші создер.

ШЫЛАУ

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: