Б. БӨрібаев c/C++ тілдерінде программалау (практикалық курс) Жогары оқу орьшдарына арналған оку құралы э в е р о алматы 2015 Эверо

П р о г р а м м а  ж ұ м ы с ы   н ә т и ж е с і:
Бер±лг*ея массив:
33  43 
2  33 
90  78  60  33  33  21
Өшірілетін элемөнтті  еягіаің і з:  60
Альютан жиым: 
33  43 
2  33 
90  78  33  33  21 
0
5.4 Адрестік операциялар
Адреспк операциялар үшін С/С-н- тілінде екі арнайы оператор қодданылады.
& -  адресті  анықтау (алу) үшін қодданылатын операция;
* -  адрес арқылы қатынас жасау үшін қолданылатын операция (көрсетілген 
адрестегі мэнді пайдалану).
&  операциясы  берілген  айнымалының  адресін  қайтарады.  Мысалы,  программа 
мәтініиде р айнымалысы былай сипатгалған болсын:
int р;
оңда  &р  жазуы  осы  айнымалының  компьютер  жадында  орналасқан  ұясының 
адресі больш табылады.
Н ұсқауыш тар.  Нұсқауыш  мәліметтердің  адресін  сактайтын  айнымалы  болып 
табылады.  Жалпы  алганда,  нұскауыш  адрестің  символдық  кескінделуі  болып 
саналады.
Қарастырылатын  мысалда &р — р атты  айнымалыга сілтейтін  нұскауыш  болып 
табылады.  Накты  адрес  ретінде  белгілі  бір  сан  тұрады,  ал  &р  нұскауыш  типті 
константа  болып  табылады.  Басқаша  айтар  болсақ,  erep  ptr  нұскауыш  атауы 
болса, онда ptr=& p өрнегі  р  адресін ptr айнымалысына меншіктейді. & — адрес алу 
операциясы.  P t r   көрсетіп  түрган  мэнді  аныктау  үшін  келесідей  жанамалы 
адрестеу операциясын пайдалану қажет:
V=*ptr;
C/C++ тілінде  нүскауыш  типті  айнымалылар  да бар.  Нұскауыш  типті  айныма- 
лылар мәні болып белгілі бір шаманын адресі санапады.
Мысалы,  нұсқауыш  типті  айнымалы  p t r   идентификаторы  аркылы  белгіленген 
болсын,  онда  төмендегі  оператор  р  айнымалысының  адресін  p t r   атты  нұсқауыш 
типті  айнымалыга  меншіктейді.  P t r   атты  нүсқауыш  типті  айнымалы  баска  да 
объектіге сілтеуі мүмкін.
Мысалы:
int  *ptr;
ptr=&p;  ptr=&max;
* 
операциясы  -   адрес  арқылы  катынас  жасау  үшін  пайдаланылатын  операция, 
ол  одан  кейін  тұрган  айнымалының  нұскауыш  екенін  білдіреді.  Мысалы,  p t r  
нұсқауыш  типті  айнымалысында  жогарыда  көрсетілгендей  max  айнымалысының 
адресі  сакталган  болсын.  Осы  айнымалынын  мәнін  білу  үшін  *  адресі  бойынша
ізо

каты нас  жасау  операциясын  қолдануға 
үшін келесі операцияны орындау кажет
нұсқауышы
res=*’p t r ;   /*   r e s  айнымапысына p t r  айнымалысында сақталған адрестегі
мәнді  меншіктеу  * /
Төмендегі екі меншіктеу операциялары
ptr=&x;
y=*ptr;
мынадай бір оператор орыңдайтын
у=х;
әрекетті  гана  жүзеге  асырады.  Бірак  жиымдарды  және  құрыльгмдарды  пайдалг
әрекеттерді
детеді.
Нұсқауыиіты  сипаттау.  Нұсқауыш типті  айнымапыны  сипаттағанда берілген 
нұскауыш  қандай типтегіі айнымалыга сілтейтінін көрсету қажет. Өйткені әртүрлі 
типті  айнымалыга  компьютер  жадында  ұялардың  да  әртүрлі  саны  бөлініп 
беріледі. Мысалы:
i n t   * р і; 
/ / бүтін типті айнымалыга нұсқауыш
c h a r   *рс; 
/ / символдык айнымалыга нұсқауыш
f l o a t   * p f , *pg;  / /   накты типтегі айнымалыга нұсқауыш
Нұскауыштармен  орындалатын 
көруге болады.
#include 
#include  
main()
{
float x=15.15,y,*ptr; 
ptr=&x;  clrscr(); 
y=*ptr;
printf("x=%f y=%f\n",x,y); 
*ptr++;
printf(”x=%f y=%f\n",x,y); 
y=l+*ptr*y;
карапайым  әрекеттерді  келесі  мысалдан
getch(); 
return 0:
y=%f\n”Jx,y);
x=15.150000 y = 1 5 .150000
x=15.150000 y=15.150000
>
аинымалылар  сиякты
Бұл  программа нәтижесі төртбұрыш  ішінде көрсетілген.
Нұскауыштарга  меншіктеу  операциясын  колдана  апамыз.  Бір  типтегі 
нұсқауыштар  меншіктеу  операцияларында  қарапайым 
пайдаланыла апады. Тагы бір мысал  қарастырайык.
#include 
#include  
main()
{  int x-10,*g/ p;
131

clrscr(); 
I
p=&x; 
j
g = p; 
' 
■
printf ("p=%p\n",p);  // p 
ішкі мэнін шыгару
printf (,,g=%p\n,,Jg);  // g
ішкі мәнін шыгару
p r in tf ( " x = % d   *g=% d\n"J x , * g ) ;   / /   х -т іж эн еg адресіндегі
/ /   шаманы шығару
getch(); 
р
return 
0
; 
i
Бұл  мысалда  p r i n t f  ( )  функциясынын  тағы  бір  %р  форматы  көрсетілген.  Ол 
жады адресін оналтылық түрде экранга шығарады.  Мысал  нәтижесі:
Нұсқауышка  кез  келген  жады  адресін  меншіктеуге  болады.  Бірақ  бүтін  типке
мынадай нұсқауыш сипатталса, 
i n t   *р;
Ал, бұл нұскауышка берілген адресге накты f l o a t  типіндегі  х айнымалысы 
тұрса, оны орындау кезінде
р=&х;
жолында  қате  шыгады.  Мұндай  қатені  int  типіндегі  нұскауышты  f l o a t   типіне 
төмендегідей түрде әдейілеп түрлендіру аркылы дұрыстай аламыз:
p = (in t* )& x ;
М^нда  бірақ  бастапқы  нұсқауыштың  қай  типті  көрсеткені  жайлы  мэлімет 
жоғалады. Осыган мысал келтірейік.
# in c l u d e   < s td io .h >
# i n c l u d e   < c o n io .h >
/ /   нұсқауы ш   т и п т е р і н і ң   с ә й к е с с і з д і г і
m ain  ( )
{  f l o a t   х=
1
Ө .
1
, у , *p;
d r s c r Q ;
p = & x ;//  мұны  p = ( i n t ) & x ;   д е п   ө з г е р т у   к е р е к  
У=Рі  I I   осы жолда кате шыгады 
p r in tf ( " x = % f   y= % f\n” >x J y ) ;
g e t c h ( ) ;  
r e t u r n  
0
;
}
Басқа  айнымалылармен  жұмыс  істеу  кезіндегі  тэрізді  нұскауыштармен  де 
арифметикалык операцияларды:  косу  мен  азайтуды  орындауға болады  (++ жэне —
-   амалдары 
косу/алудың  бір  түрі 
болып  табылады). 
Нұсқауыштармен 
орындалатын операциялардын өз өзгешеліктері бар. Оган мысал келтірейік.
132

#mclude 
#include  
main  ()
{  int 
* p , * g , x }  
clrscr();
//x=5;
p=&xj
g=p+i;
printf("p=%p g=%p\n",p,g);
getch();
return 0;
>
Программа  нәтижесінен  p  мэнін  бірге  арттыргаңда,  g  нұсқауыш  мәні  екіге
өзгергенін байкаймыз. Бұл дұрыс, өйткені нұсқауыштың жаңа мәні жады ұясының
келесі адресін емес, келесі бүтін санның адресін  көрсетуі тиіс.
Ал бүтін санның  компьютер жадында екі  байт орын алатыны белгілі  гой.  Егер
нұсқауыштың типі 
float 
болса, онда адрес 4-ке, ал 
double 
болса, 
8
-ге  өзгеретін
еді,  ягни  адрес  берілген  типтің  жадыда  алатын  орнына  (ұзындыгына)  сэйкес 
артып отырады.
Нұсқауыштарга тек  бірді  гана косу/азайту  емес,  оларга  шагын бүтін  сандарды 
косып  алуга  болады.  Мысалы  бүтін  типтегі  р  нұсқауышынын  мәні  2000  болатын 
болса,  онда  g=p+3  нәтижесінде  g  мәні  2006  болып  өзгереді.  Ал  егерде  float 
типіндегі  нұсқауыш  мәні  р
1
=
2
Ө
0 0
 болса, онда мынадай амап
g l= p l+ 1 0 ; 
нэтижесінде  g l   мәні  2040  болар  еді.  Жаппы  нұскауыш  мәнін 
мынадай р+n амалынан сон есептеу өрнегі:
<р>=<р>+п*<нұсқауыштың  базалық  типі  алатын  байттар  саны>;
Осындай  жолмен  бір  нұсқауыш  мэнінен  екінші  нұсқауыш  мәнін  азайта
аламыз.  Мысалы  р  мен р і бір жиым элементтеріне нұскауыш болатын болса, онда
р - р і   сол  жиым  элементтерінің  нұскауыштарга  сәйкес  иңдекстерінің  айьфмасын 
береді.
Нұсқауыштармен  баска  арифметикалык  операцияларды  орындай  алмаймыз, 
мысалы,  екі  нұскауышты  қосуга  болмайды,  нұсқауышты  бір  санга  көбейтудің де 
мағынасы жоқ.
Нұсқауыштарды салыстыруга болады,  мұнда барлық 
6
  операцияны да колдана 
аламыз:  <,  >,  <=,  >=,  ==,  ! = .
Мысалы,  pкіші  екенін  білдіреді.  Егер  бұлар  бір  жиым  элементтерін  нұсқап  тұрса,  онда  р 
көрсетіп  тұрған  элемент  индексі  g  көрсетіп  тұрган  элемент  индексінен  кіші 
болады.
133

5.4.1 Функциялар арасында байланыс жасау үшін 
нүсқауыштарды панд алану
Кейде функцияны нұсқауышсыз  пайдалана алмайтын кездер болады. 
Нұсқауышсыз қодданылатын функция мысалын келтірейік, мұнда екі  айны- 
малынын мәндерін бір-бірімен алмастырамыз.
#include 
щ
void change(int u,int v); 
void main()
{
int x=5,y=10;
cout << x «   "  * «  у <<  endl; 
change(x,y);
cout << x «   "  “ «  у <<  endl;
}
change(int u,int v)
{
int temp; 
temp=u; 
u=v; 
v=temp;
}
Программаны орындаған соң, оның нәтижесі  мынадай болады:
I
 5  10  I
Мун да  change  функциясы  ішінде  u,v  айнымалылары  мәндерін  алмастырады, 
бірақ ол негізгі  профаммадағы х,у мәндеріне  эсер етпейді.
Функция  (return  операторы  да)  негізгі  программага  тек  бір  шаманы  гана 
кайтарады,  ал  оған  екі  мән  қайтару  керек.  Функция  дұрыс  жұмыс  істеуі  үшін 
нұскауыштарды пайдалану керек.
1-мысал.  Бұл  профаммада  айнымалынын  мэндерін  ауыстыру  үшін  нұскауыштар
пайдал аны л ган:
tinclude 
void change(int *u,int  *v); 
void main()
{  f  
: 
int x=5,y=10;
cout << x <<  "  "  «  у «  endl; 
change(&x,&y);
cout  << x <<  ”  ** << у <<  endl;
>
change(int  *u,int  *v)
{
int temp;
134

temp=*u;
*u=*v;
♦v=tempj
}
Нәтижесі:
x=5 
y=10
Функцияны  шақырғанда,  айнымалы  туралы  ақпарат  функцияға  екі  түрде 
беріле алады екен.
Erep functionl(x) 
түрі  пайдаланылса,  х  мәні  беріледі.  Ал 
erep func- 
tion2(&x) 
түрі пайдаланылса, онда х адресі беріледі.
Нұскауыштарды  инициалдау
Нұсқауыштарды  инициалдауды  оларды  хабарлау  кезінде  жасауға  болады. 
Мысалы:
int ir; 
int *pr=&ir;
Нұсқауышты  * p r  деп  жарияласақ,  оған 
ir 
айнымалысының  адресі  меншік- 
теледі,  ал  і г   айнымалысы  элі  инициалданбаган.  Адресті  алу  операциясын  кез 
келген өрнекпен қолдана алмаймыз.
5.4.2  Н ұскауыш тардың ж иымдарға қолданылуы
Жиымдарды белгілеп жазу нұсқауыштарды қолданудың жасырын бір түрі болып 
табылады.  Жиым  аты  оның  алғашкы  элементін  көрсетіп  тұрган  нұскауыш  болып 
саналады, мысалы, 
f  [ ] 
— жиым болса, онда
f =&f  [ 
0
 ]  ; 
болады,
сонгы  теңдіктің  екі  жагы  да  жиымның  алғашқы  элементін  анықтайды.  Екі 
белгілеу  де  нұсқауыш  типіндегі  тұрақты  (константа)  болып  саналады,  өйткені 
олар  программа  жұмысы  барысында  ешқандай  өзгеріске  ұшырамайды.  Бірақ 
оларды  нұскауыш  типіндегі  айнымалыга  меншіктеп,  сол  айнымапының  мәнін 
өзгертуге болады. Мысап келтірейік.
# i n c l u d e   < i o s t r e a m . h >
v o i d   m a i n ()
I
i n t   d [ 4 ]  = { l , 2 , 3 , 4 } ;  
i n t   ^ p , i , g ;  
f l o a t   b [ 4 ] = { l , 2 , 3 , 4 } ;  
f l o a t   ^ p l ;
p=d;  g=*(p+
2
);
p l = b ; i = * ( p l +
1
) ;
c o u t   «   g  «   "  w  «   i ;
>
135

Бұл профамма нәтижесі:
теңдіктер дұрыс болып
d+2==&d[2]
*(d+2)==d[2]  - бұлард а бірдей. 
Мынадай өрнек  *(d+2) -  
(*d+2) -  жиымның алғаи
адресті  көрсетіп тұр
береді
Kocaj
синоним болып есептеледі
in t   у [ ] ;  
in t   *у;
Жиымдармен жұмыс істеу кезінде нұсқауышты пайдалану мысаді
/ /   жиым  э л е м е н т т е р ін ің   арифметикалық  ортасын  таб у
# in clu d e   
void  main()
{
in t   d [ ] = { l J2 ,3 J4 } ,* p Ji Jn; 
f l o a t   s = 0 ,s r ; 
n = siz e o f  d / ( s i z e o f ( i n t ) ) ;  
cout  <<  n  <<  en d l;
P=d;
f o r ( i= 0 ; i  < n ; i+ + )
s-f=*(p+i); 
sr= s/n ;
cout  <<  sr  <<  en d l;
Алдымен жиымды, сонан соң нұсқауышты пайдаланып, арифметикалык ортаны 
анықтайтын функция жазайық.
/ /   жиым  арқылы  арифметикалык  ортаны  аны қтау 
# in c lu d e   < io stream .h >  
i n t   m n(int  p [ ] , i n t   n ); 
i n t   m ain()
{
i n t   d [ ] = { l , 2 , 3 , 4 } , r ;  
r= m n(d,4);
cout< < r;
}
int
{
m n(int  p [ ] , i n t   n)
j
i n t   i ;   long  s ;
if ( n >
0
)
{
f o r ( i =
0
J s=
0
;i< n ;i+ + )
s+ = p [i];
n e t u r n ( ( i n t ) ( s / n ) );>
136

//  нұсқауыш арқылы арифметикалық ортаны анықтау 
#include   
int  mn(int  *p,int  n); 
void  main()
{
int  d [ M l ,
2
,
3
,
4
b r ;
г^|п
1
| ( ^
4
);
cout<
I 
I 
I  
'
int  mn(int  *p,int  n)
int  i;  long  s; 
if(n>
0
)
{
for(i=
0
,s=
0
;i
s+ = * (p + i);
return((int)(s/n));}
}
Функцияны  пайдаланбай, жиым элементтерінің ең кіші (min) және ең үлкен 
(max) мәндерін аныктайтын тағы бір мысап келтірейік.
#include   
void  main()
{
int  d[]={l,
2
,
3
,
4
},*p,i,n,min,max;
float  s=
0
,sr;
n=sizeof d/(sizeof(int));
P=d;
min=*p;max=*p; 
for(i=
0
;i
if(*(p+i)
min=*(p+i);
else
if(*(p+i)>max)
max=*(p+i); 
cout  <<  min  <<  endl  <<  max  <<  endl;
> 
i f  
: 1
  ;  I
Осы мысалдың тағы бір нұсқасы:
#include   
void  main()
{
int  гі[]={
1
,
2
,
3
,
4
},*р,і,п,тіп,тах;
float  s=
0
,sr;
n=sizeof  d/(sizeof(int));
P = d ;
min=*p;max=*p;
for(i=
0
;i
137