АҢдатпа 7-бет 5-бет
– Болат Ділдаханұлы, соңғы
жүктеу 1.18 Mb. Pdf просмотр
|
– Болат Ділдаханұлы, соңғы екі жыл көлемінде жазалардың ізгілендірілуіне байланысты қоғам ға аса қауіпті емес, жеңіл және орташа дәрежедегі қылмыстарға көбінесе соттармен қоғамнан оқшау лаумен байланысты емес жазалар қолданылатын болып жүр. Бұл өзіңіз қызмет атқаратын әйелдер колониясында жазасын өтейтін қызкеліншектердің кон тингентіне қаншалықты әсерін тигізуде? Осындай оң нышаннан кейін түзеу мекемесіне жол тартып келетіндердің саны азайды ма, жоқ әлде артты ма? – Жазаларды ізгілендірудің нәти- жесінде сотталғандардың саны бұрынғы жылдарға қарағанда кәдім- гідей азайды. Сот үкімімен белгі- ленген жазаны өтеудің сипаты да біршама өзгеріске ұшырады. Былай- ша айтқанда. жаңадан қолда ныс- қа енгізілген Қылмыстық атқару к о д е к с і н і ң т а л а п т а р ы қ ы л м ы с жасаған адамның жазасын адал еңбегімен өтеп, түзу жолға түсу жауапкершілігін ең алдымен сот- талушының өзіне жүктеп қойған. Сондықтан да, бүгінгі күні колонияда ұсталынатын 645 адамның 23-і мінез- құлқы мен тәртібіне қарай қатаң, 564-і жеңілдетілген, 54-і қалыпты жағдайдағы тәртіптегі режиммен жазасын өтеуде. Сотталғандардың арасында кәмелеттік жасқа толмаған 4 жасөспірім қыз да бар. – Сол сотталғандардың ішін де ауыр қылмыс жасап, кісі өлтір гені үшін Қылмыстық кодекс тің 99бабымен жауапқа тартыл ғандардың саны қанша? – 175 адам. Одан кейін бұрынғы Қылмыстық кодекстегі есірткіні сақтау, тасымалдауға байланысты 259-баппен 160 әйел жазаға тартылған. Алаяқтық жасап сотталғандардың саны да аз емес, олар – 146, қарақшылық жаса- ғаны үшін істі болған 14 қыз-келін шек те осында жазасын өтеуде. Бұл айтып отырғаным, жасаған қылмыстары қоғам мен қоршаған ортаға қауіпті деп танылып, әртүрлі мерзімдерге сотталғандар. Ұрлық-қарлық жасап, денеге ауыр жарақат салу тәрізді әрекеттер жасағаны үшін жазасын өтеп жатқандар да баршылық. – Құпия болмаса айтыңызшы, қылмыс жасады деп танылған қыз келіншектердің жас мөлшерлері қандай? – Жазасын өтеушілердің жас шамалары 20 мен 80 жастың арасын қамтиды.
– Кезінде заңгерлер қауымы қылмыс жасағаны үшін сотталған дардың арасында аурусырқау, өздігінен жүріп тұра алмайтын кемтар адамдардың да бар екенін айтып, не өзіне, не қоғамға пайдасы жоқ мұндай жазасын өтеушілерді колонияларда ұстаудың тек шығын екенін айтып мәселе көтерген еді, сіздің бұл жөніндегі көзқарасыңыз қандай? – Өзіңіз білесіз, заңды білмеу жауапкершіліктен босатпайды. Қатал заңның темірдей талабы қылмыс жасап, кінәлі деп танылғандардың жас мөлшерлеріне қарамайды. Кейде бізге екі аяғы жоқ мүгедектер мен бір көзі көрмейтін зағип жандар да жазасын өтеуге жіберіледі. Дәрігердің ерекше күтімін қажет ететін сусамыр дертімен ауыратындар да бар. Қайта жаңа Қылмыстық кодекс қолданысқа енгізілгелі бері қоғамнан оқшаулаумен байланысты тағайындалған жазаны түзеу мекемесінде өтейтіндердің саны әжептәуір кеміді. Қазір жеңіл-желпі қылмыстар жасағандарға бас еркінен шектеу, айыппұл салу, қоғамдық жұмыстарға тарту секілді балама жаза лар тағайындалып, олар жергілікті пробациялық қызметтің бақылауына қойылатын болды. Өз басым мұны бүгінгі заман талабына сай дұрыс қабылданған шара деп санаймын. Былтыр жазаның ізгілендірілуіне байланысты 5 адам еркіндікке шықты. Өткен жылы шартты түрдегі жазаға босатылғандардың саны 195 адам болса, биылғы жылдың бірінші тоқсанында ғана 56 қыз-келіншек туған ошақтарына оралды.
– Әдетте, соттар кесімді жазасы- ның белгілі бір бөлігін өтеген адам- дарды мерзімінен бұрын шартты түрдегі жазаға босату мәселесін талдап, таразыға салған кезде оның мінез-құлқындағы өзгерістер- мен бірге, қылмыспен келтірілген залалдың қаншалықты өтелгеніне назар аударады. Көптеген сотталу- шылардың жолдарын бөгеп, бақ- тарын байлайтын да осы кедергі. Сондықтан да, колониядағы өндіріс орындарында жұмыс істейтіндер тапқан жалақысының белгілі бір пайызын сол мемлекет пен жекелеген адамдарға келтірілген шығынды өтеуге жұмсайды. – Әңгімеңіздің төркінінен бір байқағанымыз, сіз де қылмыс жасаған адамның жас мөлшеріне қарамастан, жазасын өтегенін қалайтын тәріздісіз... – Ақылға салып көрсеңіз, тіршілікте қылмыс пен оның жасалу жолдары әртүрлі болады. Кейбіреулер адам- ды қасақана пиғылмен өлтіреді. Ал, базбіреулер мұндай әрекет- ке абайсызда барады. Топ болып, алдын ала сөз байласып, бейкүнә адамдардың ошақтарының ойранын шығаратын қаскөйлер де бар. Біз- де алпыстан асқан қарт кейуана отбасындағы жанжал кезінде байқау- сызда жолдасын өлтіріп алғаны үшін сот үкімімен заңда белгіленген жазаның төменгі шегін өтеуде. Қазір, керісінше, алаяқтық, жасағаны үшін жазаға тартылғандардың саны кемімей отыр. Нашақорлығы үшін қылмысқа барған қыз-келіншектер де аз емес.
– Былтырдан бастан жаңа Қыл мыстық атқару кодексі қолда нысқа енгізілді. Ондағы оң өзгерістер түзеу мекемесінде жазасын өтеп жүргендерді түзу жолға түсіруге белгілі бір деңгейде пайдалы ықпалын тигізіп жүр ме? – Жаңа кодексте сотталушыларды тәрби ел еу ге қатысты көптеген мәсе лелер қарастырылған. Ең бас- тысы, былтырғы және бұрнағы жыл- дарға қарағанда түзеу мекемесіне бұрынғыдай жеңіл-желпі қылмыс жасағаны үшін жіберілетіндердің саны біршама кеміді. Қазір қоғамға қауіпті емес деп танылғандар бас бостандығынан айырылмайды, басқа да балама жазаларды қолдану арқылы пробациялық бақылауға алынып тәрбиеленеді. Біз үшін кодекстің пайдалы жағы осы.
– Әрине, жеке шаңырақ көтер- геніне онша көп уақыт бола қой- маған жаңа жүйе бүгін-ертең шетел- дердегі пәленбай жылдық тарихы мен қалыптасу кезеңі бар пробациялық қызметпен терезесін теңестіреді деп айта алмаймын. Мойындауымыз керек, пробациялық жүйе көптеген мемлекеттерде баяғыдан жақсы дамыған. Оларда қылмыс жасалған жеті жарымда жазасын өтеушілерді тексеру шараларынан басталады. Сондықтан да, Жауғаштыда үй мәселесі қиын. Былтырдан бастап мекеме қызметкерлеріне мемлекет тарапынан пәтер ақысы төлене бас- тады. Алайда, мұндағы пәтерлеріне адам жіберетіндердің басым көпшілігі мемлекетке сол тапқан кірісінен салық төлеп, патент алуды құп көрмейді. Сол үшін де үйсіз-күйсіз жүрген колония қызметкерлері мемлекеттің бұл игілігін пайдалана алмай отыр. Қазір Алматы облысы әкіміне ең болмаса қызметкерлерімізге баспана салып алатын жер телімін беру жөнінде ұсыныс жасап, өтінішхатпен шығып отырмыз.
«ЖАҢА ЗАҢ ЖАЗАНЫ ІЗГІЛЕНДІРУДІ КӨЗДЕЙДІ» адаммен жұмыс жүргізуге үлгере алмайтыны ақиқат. Сотталушылардың мұндай контингентімен қалыпты жұмыс істеу үшін мекемеге кем дегенде 6-7 психолог маман қажет. Мәселен, психолог бір әйелмен сөйлесу үшін аз дегенде екі сағат уақытын жоғалтады. Ал, жанжалдасқан екі әйелді сабасына түсіру үшін 4-5 сағат керек. – Соңғы кездері ел арасында гулеп тұрған ұзынқұлақ хабарлар мен қауесеттерден «жазалардың ізгілендірілуіне байланысты елі міздегі кейбір колониялар жабыла дымыс» деген әңгімелерді естідік. Бұл қаншалықты рас, оның әйелдер колониясына қатысы бар ма? – Қатысы бар деп айта алмаймын. Алайда, түзеу мекемесіндегі сот- тал ғандар санының шамамен 500 адамға лайықталынуы мүмкін. Сол себептен де Жауғаштыдағы әйел- дер колониясына этаппен жөнел- тілетіндердің шектеліп, жоғары дағы белгіленген мөлшерден асқан дардың еліміздің басқа түзеу меке мелеріне жіберілуі ықтимал.
– Әйелдердің жасаған қылмыс- тарына талдау жасап көрсек, олар мұндай әрекеттерге көбінесе тұрмыс- тың ауырлығы мен ер адамдар дың қорлығына төзбеуінен барады. Сондай кезде ақылды ашу жеңіп, шыдам таусылады. Сондықтан да, болмашы мәселеден туындаған жанжалдың соңы кісі өлімімен аяқталып жатады. Ал, араздық көбінесе күнкөрістің төмендігінен шығады. – Әңгімеңізге рақмет. Елеусіз МҰРАТ, «Заң газеті» – Әрине, ондай деректер кездесіп тұрады. Мұндағы әрбір жасақта 70-80 әйелден бар. Көбінесе нәзік- жандылар бірінің сөзін бірі көтере алмайды, кейде затқа қатты таласып жанжалдасып жатады.
– Ішкі тәртіптің ережесін бұзған- дарды бірден жазаға тартпаймыз, ең алдымен ондай сотталғандармен психолог мамандар түсіндіру жұмыс- тарын жүргізеді, әңгімелеседі. Егер жазасын өтеуші одан қорытынды шығармайтын болса, әрі қарай сөгіс беріледі. Жазаланған адам алты айдың ішінде кемшілігін түземесе, онда тәртіпке көнбеген адам қапасқа қамалады. – Әйел адамдарға бұл жөнін де белгілі бір жеңілдіктер қарас тырылған ба? – Баласы үш жасқа дейін колония- ның балабақшасында тәрбиелене- тін әйелдер мен денсаулығында кінәраты бар әйелдер айып қапасына қамалмайды. Мұндай қатаң шара науқастар мен ауру-сырқаулығы дәрігердің анықтамасымен расталған сотталғандарға да қолданылмайды.
– Сотталғандардың сотқа жолда- ған өтініштерінің аяқсыз қалатын жағдайлары да кездесіп тұрады. Бұл жердегі негізгі мәселе баптың ауыр немесе жеңілдігіне байла- нысты. Егер сотқа өтінішпен шыққан сотталушының мемлекет пен жекеле- ген адамға келтірілген залалы өтеліп, жәбірленуші тараптың ол жөнінде жазасын өтеушіге қояр талабы болмаса, ол адам мерзімінен бұрын шартты жазаға босатылады. Кейде сотталушының өтініші қаралатын сот мәжілісіне жәбірленушілердің өздері қатысып, жазасын өтеушінің кінәсін кешірмейтіндігін айтады. Ондай жағдайда сот сотталушының талап- тілегін орындаудан бас тартады.
– Психологтарымыздың соншама сәттен бастап айыпталған адамға пробациялық бақылау орнатылады. Сондықтан да, кейбір елдерде пробация өзінің тиімділігін дәлелдеген жүйе ретінде жүздеген жылдардан бері жұмыс істеп келеді. Мәселен, «қызғалдақтар отаны» аталып кеткен Голландиядағы пробациялық қызмет- тің түп-тамырын зерттеп көрсеңіз, оның екі ғасырлық тарихы бар. Заңның мақсаты – қылмыс жасаған адамды жазалау емес, қателігін ұғындырып, түзу жолға салып, адасқан азаматты қолтығынан демеп, қоғамға қайта қайтару. Осы тұрғыдан қарасақ, пробациялық қызмет таяу жылдарда қылмыстық атқару жүйесінен өз орнын алады деп ойлаймын. Қазір пробациялық қызметтің сотқа дейінгі атқаратын қызметінің жаңа жобалары зерттеліп, қаралу үстінде.
– Күні бүгінге дейін «Еңбек Жауғаш ты» 120 адамды жұмыспен қамтып отыр. – Бұл аз ба, жоқ әлде көп пе? – Әрине, аз. Сондықтан, келе- шекте ақылы жұмысқа орналас- тырылатындардың санын көбейтудің тиімді жолдарын қарастыру үстіндеміз.
– Н а у б а й х а н а ц е х ы А л м а т ы қаласына таяу орналасқан мекеме- лерді нанмен қамтамасыз етеді. Майды сүзгіден өткізіп, тазалайтын өндіріс орны мен тігін өнімдері және кір сабын шығаратын цехтар халық игілігіне жұмыс істеуде. Ағаш цехы да бірқатар сотталушыны жұмыспен қамтып отыр. – Әйелдер колониясы орналас қан Жауғашты ауылы қаладан едәуір қашықтықта орналасқан. Байқағанымыз, көптеген мекеме қызметкерлері Алматыдан қатынап жұмыс істейтін көрінеді. Бұл оңай шаруа емес. Оларды отбасылық немесе баспанамен қамтамасыз етудің жайкүйі қандай? – Анығында да, баспана мәселе- сі – түйіні шешілмеген өткір проб- лема лардың бірі. Дұрыс айтасыз, қызметкерлеріміздің басым көпшілігі қаладан қатынап жұмыс істейді. Ал, колониядағы қызмет таңертеңгі сағат К
№111/1 (2889/1) 8 қазан 2016 11 zangazet@mail.ru Тағылым АзАмАттық-құқықтық қАтынАстАр: Кеше және бүгін
қазіргі таңда миллиондаған теңге қарыздары бар адамдар, мекеме бас- шылары өздерін қалай сезінетіндерін бір Жаратқан білер, сірә. Осындай уә- деде тұрмаушылық, заңды, салтты құр- меттемей белінен басып жатқандығы туралы бұқаралық ақпарат құралда- рында да үнемі жария етілуде. Алайда, мұндайларды адалдыққа шақыру, ұял- ту, заңды түсіндіру сияқты талпыныс- тан көбінесе ештеңе шықпайды. Дәл осындай себептерге байланысты қазіргі таңда соттардың өндірісіне мыңдаған азаматтық және қылмыстық істер түсіп тұрады.
мені кәсіби заңгер ретінде ежелгі замандарда азаматтық-құқықтық қаты- настардың қандай болғаны, ережелер мен қағидалардың әдет-ғұрыптармен реттестірілгені, олардың маңыздылық деңгейі, міндеттердің орындалмаған жағдайда жауапкершілік көзделген бе деген сұрақтар қызықтыратын еді. іздестіріп қарасам, тарихи және заң әдебиеттерінде, ұрпақтан-ұрпаққа ауыз екі тілде айтылып келген дүниелер- де қазіргі заңдардағыдай адами қа рым- қатынастарды реттестіретін актілер мен ережелер туралы көптеген деректер кездесті. мұндай мағлұматтарды түрлі діндердің: құран, библия, тора сияқты бас кітаптарынан, сонымен қатар, Хам- мурапи (ежелги Вавилон), ману (ежелгі үндістан), ежелгі римнің, грекияның құқық жәдігерлерінде, мұсылманның көрнекті қайраткерлерінің хадистері мен пәтуа жинақтарынан да табуға болады. маңызды мағлұматтар төре бітігі, (Армяно-кыпчакский судебник 1519-1594 гг.) деп те аталады, Алма- тыда 2003 жылы басып шығарылған), қасым ханның қасқа жолы, есім ханның ескі жолы жинақтарында, тәуке ханның «Жеті жарғы» деп аталатын қазақтың әдет құқықтарының жиынтығында да келтірілген. бұл дереккөздердегі талап- тар ғасырлар бойы қолданылып келген, түрлі көріністегі кәсіпкерлік саласын- дағы құқықтық қатынастар, мәмілелер және, әрине, діни ағымдардың ереже- лерінен келіп шығатын тәжірибелерге негізделген. құранда және жалпы мұ- сылманшылықта кәсіпкерлік абырой- лы қызмет саналады. мұсылман заң- дарында, сонымен қатар, күнделікті мәмілелерді жүзеге асыру мәселелерін тәптіштеуден басқа, мысалға саудада алдауға жол берілмейтініне, тіпті, та- разының дәлдігіне де аса мән беріл- ген. бұл жайында құранда: «Өлшемде әділ болыңдар. таразыдан жемеңдер» («рахман» сүресі, 9-аят). сондай-ақ, мутаффифин сүресінің 1-7 аяттарын- да: «Кем өлшеушілерді қарғыс атсын! Олар біреуден алғанда толық алады да, басқаға өлшеп бергенде кемітеді. сон- да олар қияметте ... күллі әлем Иесінің алдында тікесінен тік тұрады. Ондайлар (өлшеммен, таразыдан) жегенін қой- сын», – делінеді. Ал, Вавилон патшасы Хаммурапи кезінде мұндай ережелерді бұзған адамдар мүлкін тәркілеуден бастап, өлім жазасына дейін тартылған. (библияның мәдени-тарихы түсінікте- месі. X. Уолтон, X. мэтьюз, У. Чавалес). шариғат ережелеріне сәйкес, сау- дада адалдықтың бір белгісі ретінде сатушы тауарының кемістігі туралы алушыға мәлімет беруі тиіс. Аятолла мақарем ширазиның (1924 жылы, Иран, ширазы қаласында туған) № 751 пәтуа- сында «егерде тауарда бұрын ешкім білмеген ақауы болса немесе сатушы тауардың айырмашылықтарын алушыға сипаттағанынан кейін оның жалғанды ғы анықталса, мұндай мәміле жойылу ға тиіс» деп айтылған. Ал, төре бітігіне сәй кес, тауардың кемістігін жасырған са тушыға тауарын кері қайтарғанмен қа тар, оған айыппұл жазасы да қарас- тырылған. бұл ережелер қазіргі біздің қолданыстағы қазақстан республи- касы Азаматтық кодексінің 422, 428, 429-баптарымен үйлесіп тұр. мүлік және онымен байланысты міндеттер қазақтардың кәдуілгі құқық нормаларымен де реттелген. Әрине, ежелгі замандарда қазақтың негізігі күнкөріс көзі мал шаруашылығы болған, сәйкесінше ол нормалардың көптеген ережелері дәл сол қызмет аясына тиісті болған. қазіргі көріп жүрген құқықтық қатынастар ол кезде де дамымаған, себебі, мүліктік қатынастар әдеттегідей сату-сатып алу, айырбастау, қарыз беру, жұмысшы жалдау т.б. мәмілелер- мен шектелген болатын. Діни және басқа да құқықтық дерек- көздерде мәмілелер жүзеге асырылған кезінде адамдар өз серіктестеріне төзімділік, кешірімділік танытудың қа- жеттілігі айтылған. қасиетті құранның «бақара» сүресінің 280-аятында «егер борышқор ауыр жағдайда болса, жақ- сарғанша қарау керек», – делінген. Аятолла макарем ширазының №768 пәтуәсінде «егер ол (мұсылман) бо- рышқорға қарызын қайтару мерзімін ұзартса, ол жасаған істеріне есеп бермей, жылдам сырат көпірінен өтіп кетеді», – деп айтылған. төре бітігі де қарыз берген адам- дарға: «егер біреу бір нәрсені бел- гіленген мерзімге қарызға алып, кейін жоқшылыққа ұшыраса, оған қысым жа самай, рақымшылық таныту қажет, онан өсім (пайыз) алуға болмайды, бірақ, оған мерзім беріп, тек қана алған ақшасын төлету керек»; әлде: «егер кеме батып кетсе немесе қарақшылар тонаса, өрт болса немесе борышқор сауда әлде жұмыстарымен, әлде басқа оқиғаға ұшыраса, сот оның аман-сау келгеніне дейін тиісті мерзім беру ке- рек», – деп кеңес айтқан. ежелгі дереккөздерде мердігерлік- тен, жұмысқа жалданудан, теңіз, керуен тасымалдаудан, мүлік жалдаудан туын- дайтын міндеттемелер де кездеседі. Әрине, заманына сай соғыс олжасын бөлуді, жесірлер мен құлдарды пай- далануды реттестіретін нормаларды да көруге болады. Кейбір деректерде дәл қазіргі заңдарға ұқсас мәміле- лердің нысаны, атап айтқанда, олардың жазбаша түрде жасақталып бекітілуі туралы талаптар қойылған. мысалға, қасиетті құранның «бақара» сүресінің 282-аятында шарттары қарастырылған мәмілелер жазбаша түрде жазылғаны қажет деп айтылған. Жазбаша қол- хаттардың тараптар араларында дау тұрған кезде дәлелді күшінің маңыз- дылығы жөнінде төре бітігінде де көр- сетілген. бұл тұрғыда бір қызық жайт: қазақтар арасында жазбаша мәміле қолданылмаған немесе өте сирек жа- салған. мұның себебі, ол кезде сауатты адамдардың аздығынан емес, жалпы, халқымызда сөзде тұрмау, алдау-арбау деген сирек кездескен, күнә саналған. Жалпы айтқанда, қасиетті құранның «маида» сүресінің 1-аятындағы: «Әй мүміндер! Уәделеріңді орындаңдар» делінген өсиеттері біздің ата-бабала- рымыз үшін құр сөз болмаған сияқты. қала берсе, қазақтың кәдуілгі құқығы- на сәйкес міндеттердің орындалуын қамтамасыз ететін нақты тәсілдер де қарастырылған. сонда қауқарсыз бо- рышқордың міндеті олардың кепілгер- леріне, әлде ру мүшелеріне жүктелетін- дігі туралы да айтылады. Көптеген дереккөздерде, діни әде- биеттерде қазіргі таңда қоғамымыз да кең тараған қарызға ақша алу-беру мәселелерін реттестіретін көптеген қа ғидалар кездеседі. құран және ша- риғат нормаларында мұсылмандарға қиыншылыққа ұшырап қалғанда қарыз сұрауға (мубах) ықтияр берілген және оны берудің (мандуб) қолданатыны ай- тылған. Ал, Убу Хурайрының «ас-сахих» аль-бухари және муслим» хадистер жи- нағында мұхаммед пайғамбардың өзі де қарыз алғандығы туралы айтылған. матфейдің евангелиясында: «Өзің- нен сұрағанға бер, қарыз сұрағаннан бұрылып теріс қарама» деген Иса пай- ғамбардың сөздері келтірілген. Алайда, шариғат және көптеген ха- дистер мұсылмандарды қолдан келсе ешкімге тәуелді болмау үшін қарыз алудан тартынуға шақырады. Ан-на- саи хадисте: «О Алла, кәпірден қорға- уыңды және борышқордың күнінен сақтағайсың», Лұқпан Хәкім сопы: «бас бостандық кезіңізде қарыз алмаңыз және қорқыныш күйде өмір кешпеңіз» – делінген даналы өсиеттерін де айту керек (Ислам білім беру порталы, ха- дистердің мағыналарының аудармасы). шариғат егер адам алған қарызын қайтара алмайтынын алдын ала білсе оны алудан тартынуға кеңес береді, сондай-ақ, қарыз беруші ол қаржының игілікті іске жұмсалмайтынын анық біле тұра берсе (құмар ойындарға, арақ-ша- рапқа), бұл қарам іспен теңестіріледі. түрлі мағлұматтарда, қазіргі қоғамда дерт болған қарызды қайтармаушылық бұрыннан ауыр күнә деп саналған. мы- салға, хадистардың бірінде қиямет күні қарыздан басқа барша күнә кешірілуі мүмкін деп айтылған. қайтарылмаған қарыз жөнінде тіпті соғыста қаза бол- ғандардан да (шейттерден) сұралады деп айтылған. Имам Ат-термезінің «Ас-сунан» хадис жинағында Пайғам- бардың: «Адамның жаны үш нәрседен: менмендіктен, соғыс олжасын ұрлаудан және қарыздан бос болса жәннетке барады» деген сөздері келтірілген. ер- тедегі заңдарға сәйкес, мұндай қылық жасаған адамдар қатаң жазаланатын болған. ежелгі римнің «Хіі кесте заңын- да» осындай әрекеті үшін борышқорды құлдыққа сату, қараңғы үйде ұстау, тіпті, өлім жазасы да қарастырылған. Осы заңның бір тармағында «үшінші екен. сондай-ақ, тәртіпсіз бересі бар адамдар борышқорлық шұңқырға са- лынатын кездері де болған. қызығы, ол жерге қарапайым адамдармен қатар, ақсүйектер өкілдерінің де қамалғанда- ры аз болмаған. ежелгі Израильде бо- рышқорлар өздерінің жақын туыстарын кредитордың үйіне қызметкер ретінде жолдаған. сонда олар мүлкін тәркілет- пеу мақсатында ортақ борыштарын кредитордың үйінде кезектесіп қызмет жасау тәсілі де қолданылған. Алайда, мұндай қызметтің мерзімі заңға сәйкес алты аймен шектелген (Исход 21:2-11). тағы бір жайт: төре бітігі бойынша, егер борышқор қамалса, оның сол жерде сақталуына күніне 1-2 грош- ты кредитордың өзі түрмеге төлейді екен. мүмкін, бұл біздің қазірде көріп жүргеніміздей, кейбір азаматтардың оңға-солға қарыз беріп, өздері алданып қалмауына сабақ болсын деп табылған айлаға ұқсайды. ескі дәуірлердің заң нормаларына сәйкес, қарыз қайтарылмаса, әлде кешігіп қайтарылса борышқорға басқа да: айыппұл салу, зиянды мәжбүрлеп өтету, мүлкіне тыйым салу сияқты жа- залар қолданылған. Осыларға ұқсас жазалар қазіргі кезде басқа мемлекет- термен қатар, біздің республикамыз- дың заңдарында да қарастырылған. Көптеген діндер ақшаны, әлде мүлікті өсім алу мақсатында қарызға бергенді жарамайтын қылық деп санай- ды. мұсылманшылықта ол риба (араб ті лінде «өсім», «артықшылық», «харам») деп аталып, табыс келтіретін әрбір шарт тарға тыйым салынған. Осындай мәмі лелерден пайда табуға оқталған- ның өзі шариғаттың басты принциптері болған – әділеттік принципіне қайшы келетінімен түсіндірілген. құранда бұл жайында былай айтылған: «Алла сауда- ны халал, өсімді харам етті» («бақара» сүресі, 275-аят). соның өзінде қарызын толығымен қайтарғаннан кейін шариғат ережелері борышқорға қарыз берген адамды қонаққа шақырып сыйлық бе- руге, құрмет көрсетуге жол берген. Осыған ұқсас көзқарас христиан дінінде де тараған. мысалға, рим па- пасы Климент V 1311 жылы қарыз па- йыз өсімін қолдануға рұқсат берген, 3 жыл ішінде сол заңды жоймаған ел билеушінің шіркеуден аласталатынын ескерткен. Ал, рим императоры Юсти- ниан қарызға өсім пайыздың мөлшерін заң тәртіпте реттестірген. соған сәй- кес, жоғары лауазымды адамдар қарыз алыс-беріс мәмілелерде қолданылатын өсімінің мөлшері 4%-6%-бен шектел- ген, саудагерлер 8%, теңіз тасымалда- умен байланысты қарыздағы өсімдер 12% болған. ежелгі ресейде, ал, кейін ресей им периясында өсімқорлар бекітілген па йыз мөлшерін арттырып жіберген жағдайда олар заңмен қудаланған. бұл шара: «өндіріс саласы еңбек арқылы әділ жолымен дамиды», ал, өсімқорлық «өсімқор еңбектенбей алдау жолымен ақшасын көбейтеді» деп дәлелденген. 1113 жылы Киев кедейлері өсімқорлар- ға қарсы көтерілгенінде ұлы князь Владимир мономах қарыздардан өсім пайызын алуды тәртіпке салуға шара алған. ежелгі үндістанның мемлекет мысалға, ертеде өз елімізде барымта деп аталған бөтеннің малын айдап кету деген құбылыс кеңінен орын алғаны белгілі. қазір қоғамда барымтаға тек қана жағымсыз әрекет делінген пікір қа- лыптасқан. бірақ та, кезінде барымтаға басқаша көзқарас болған. түсіндірме сөздіктердің бірінде: «барымта де- ге німіз – жәбірші билердің шешімін орындаудан жалтарған жағдайда оның жеткізген зиянының орнын толтыру мақсатында жылқыларын зорлықпен басып алып айдап кету – рулық даулар- ды шешудің бір нысаны деп танылады» деп көрсетілген. сонымен, ол кездерде барымта азаматтарға міндеттерін орын- датуын қамтамасыз етуге бағытталған мәжбүрлеу шарасы деп саналған. ежелгі римде кредитордың құқық- тары борышқордың мүлігін кепілдікке қою арқылы қарыздың қайтарылуын қамтамасыз ететін ең тиімді жолы деп танылған. сонымен қатар, бұл тәсіл- дер тараптарды тәртіпке салатын шара екендігін де жоққа шығармау керек. Әрине, құқықтық жәдігерлерде түр- лі заңнамаларды қолдану және міндет- темелердің орындалуын қамтамасыз ету мәселелері әбден пысықталғаны айтылады. мысалға, шариғат норма- ларына сәйкес, қарыз қайтарылмаған жағдайда кредитор борышқордың өт- кізіп қойған кепіл мүлкін өзінің иелігіне алу, оның ұшынан ұстап қалып немесе алып тастау арқылы талабын қанағат- тандыруға құқылы. борышқор кепіл ретінде кредиторға сатуға, сатып алуға және пайдалануға жарамды мүлікті қоя алатын болған. сонда борышқор кре- диторға тек қана өзінікі емес, бөтеннің мүлкін де иесінің рұқсатымен қоюға құқылы болған. бір қызықты жайт, бо- рышқор қарызын қайтармаған жағдай- да кредитор оның кепіл ретінде қойған затын тараптар араларында кикілжің болмастық үшін тек қана соттың рұқса- тымен пайдаланатын болған. Әйгілі исламтанушы г.м.Керимов қарыз қайтару мәселесінде батыс құ- қықтануында кездеспейтін бір таңға- ларлық тәсілдемені келтіреді. мысалы, жағдайы бар адам біреу қарызын қайта- ра алмай күйі нашарлап жүргенін біліп, көмек ретінде оған айтпай кредитор алдындағы қарызын жабады. Ал, бо- рышқор өзін кімнің қарыздан құтқарға- нын аңғаруы да, әлде мүлдем білмеуі де мүмкін. бұл әрекет қайырымдылықтың бір сипаты деп саналады (Керимов. шариат закон жизни мусульман, Изда- тельство «Диля», 2009, Казань). қазіргі қолданыстағы заңдардың міндеттерді орындау туралы кейбір ережелерін ежелгі заңдармен салыс- тырсақ, олардың кейде үйлесетіндігін байқауға болады. мысалы, қр Азамат- тық кодексінің 315-бабының 3-тармағы- на сәйкес, кепiл ұстаушы өзiне кепiл ге берiлген нәрсенi шартта көзделген реттерге сәйкес пайдалануға құқылы. шарт бойынша кепiл ұстаушыға ол нәрсенiң негiзгi мiндеттеменi өтеу мақсаттарында немесе кепiл берушiнiң мүдделерi үшiн жемiстермен табыстар табу мiндетi жүктелуi мүмкiн деп ай- тылған. төре бітігінде де, «егер кепіл мүлікті ұстаушы ол мүлікті пайдаланған- ның арқасында қосымша табыс тапса, ол табыс негізгі борыштың төлемінің есебіне қосуға міндетті», – деп ай- тылған. сондай-ақ, осы жерде егер кепіл ұстау шы кепілдегі құрылысты өз есебін жақсартуға жасаса, жөндеуге (құрылысына) жұмсалған шығыны негізгі борышпен қоса саналуға тиіс. төре бітігі кепіл мүліктің сақталуына өте қатал және әділетті қараған. Онда егер кепіл мүліктің жоғалып кеткеніне кепіл ұстаушының кінәсі болмаса, ол ант беру арқылы жауапкершіліктен бо сатылуы мүмкін, ал, кінәсі болған жағдайда жоғалған заттың екі бағасын өтеуге міндеттелген. сонымен, адамзат тарихында мін- деттемелердің орындалмауы әрқа- шанда әрбір қоғамда өте өзекті мәселе болып келген. біздің мемлекетімізде атқарылған маңызды шараларға қа- рамастан, бұл құбылыстан шет қала алмады. баршамызға мәлім, қазіргі таңдағы экономикалық, әлеуметтік және басқа да салалардағы жағымсыз жайттардың себептері де міндеттеме- лердің орындалмауының салдарынан болып тұр десек қателеспеспіз. байқағанымызша, қазір қоғамымыз- да әрбір тұлға мемлекет және халық алдындағы өз міндеттерін мүлтіксіз ат қаруының маңыздылығы туралы се зі- ніп жатқанға ұқсайды. соңғы жылдары атқарылып жатқан сот-құқықтық ре- фор малар аясында заманауи талаптарға сай жаңа кодекстер, көптеген заңнама- лық және нормативтік-құқықтық актілер қабылданды. Олардың баршасы халқы- мыздың тұрмысын, әлеуметтік қорғаны- сын жан-жақты жақсартуға бағытталған. бірақ, заңдар қандай жақсы және сапалы болғанымен, олар өз бетімен құқықтық мемлекет орнату міндеттерін шеше алмайды. заңның қоғам алдында тұрған міндеттерін тиімді шешуі үшін азаматтарымыз арасында жиі кезде- сетін құқықтық сауатсыздықты еңсеру, жалпы және құқықтық мәдениеттерін дамытудың айрықша маңызы бар. бұл тұрғыда тек қарапайым азаматтар емес те, сондай-ақ, түрлі деңгейдегі басшылардың, қоғамдық және мем- лекеттік қызметкерлердің заңға бағы- нушылығына, олардың сыпайылығы мен төзімділігіне де аса қатаң талап қойылуы қажет. сонымен қатар, қоғам- ның рухани өркендеу бағытында діннің рөлін де ұмытпауымыз керек. бар-жоғы 15-20 жыл бұрын «дін мәдениетімізден ажыратылмайтын адамзаттың көп ға- сырлық тәжірибесі», – деп ойламайтын едік. Дінге көзқарасты түпкілікті өзгер- ту, әркімнің ар-ождан, діни сенім бос- тандықтары жайлы мәселелері еліміз егемендік алғаннан кейін ғана қозғала бастады. республикамызда 1992 жылы «Діни сенім бостандығы және діни бір- лестіктер», 2011 жылы «Дін аясындағы қызмет және діни бірлестіктер» туралы заңдар және осы салаға тиісті басқа да актілер қабылданды. Жастардың діни сауаттылығын қалыптастыру, оның гуманистік және рухани ұғымға негіз- делген рөлін жеткізу мақсатында оқу орындарында «Дінтану негіздері» пәні енгізілді. расында да, егер жастарымыз діни ережелеріне сай «сапасыз тау- арды сату – харам, ұрлық – күнә, ал, өсімқорлық – азғындық» саналатынын, әлде радикалдық діни ақпараттарға сын көзімен қарауды игерсе, мұның өзінің несі жаман? қазіргі кезде көптеген мемлекеттер ұлттық заңнамаларын түрлі діндердің, әлде өздерінің ұлы ата-бабаларының, ойшылдарының, философтарының ілімдеріне негіздеп, соларға сәйкес өздерінің күнделікті өмірлерін жасап жатыр. бұл тұрғыда біз үшін ұлы Абайдың қара сөздері және қазақтың басқа да ойшылдарының, тарихи тұлғала- рының, философтарының еңбектері, сондай-ақ, ғасырлар бойы ұлы далада қалыптасқан кәдуілгі құқық нормала- ры ақылдың нағыз кені болар еді. бұл білім бұлақтары ата-бабаларымыздың инабаттылыққа, төзімділікке, қоғамды құрметтеуге шақыруы даналық ақыл сілтеу лерімен қоса, әмбебап ұғым бола тұра мемлекеттік мүддеге сай болып тұр. соңғы жылдары заңдарымызға та раптар араларында дауларды медиа- ция, татуласу және бітімгершілік арқылы шешуге бағытталған өзгерістерді де дәл сонымен түсіндіруге болады. соған қарағанда, заң шығару жұмысында дін нің және онымен тығыз байланысты қоғамның дамуын қамтамасыз ететін тарихи-құқықтық процестерінің мүм- кіншіліктерін елемей болмайды. соңғы кезде республика соттары Отанымыз- дың құқықтық тарихын және оның құқықтық мемлекет құруындағы зор үлесін, басқа мемлекеттердің заңна- маларын зерделеу, тәжірибе алмасу істері белсенді түрде жүріп жатқанын белгілеу қажет. қазақ хандығының 550 жылдығына арналған шаралар аясында осы тақырыпқа тиісті, оның ішінде заң шығару мәселелері талқыланған бірқа- тар семинарлар болып өтті. Ол да өткен құқықтық тәжірибелермен жергілікті жерлердегі соттардың қауышқанын, елімізде тұрақтылық пен ынтымақтас- тық орнату үшін оң нәтиже шығатын- дығын куәландырады. Ата-бабаларымыздың баға жеткісіз тәжірибесіне сүйенген мемлекетімізде заң шығару, құқық қолдану және өзге деңгейдегі атқарылып жатқан кешенді шаралар азаматтарымызға өздерінің қоғам алдындағы міндеттерін орындау сезімінің дамуына әкеледі деп сенгіміз келеді.
Каталог: wp-content -> uploads -> 2015 2015 -> МазМұны. Содержание жоғары білім. Высшее образование 2015 -> Сұхбат 5-бетте) (Соңы 3-бетте) Ақпарат Бүгінгінің бас тақырыбы Ойталқы АҢдатпа 2015 -> Ажал ошағына айналды баспасөз — 2016 Мінбер 2015 -> АҢдатпа 6-бет 3-бет 2015 -> Соңы 8-бетте) (Соңы 3-бетте) Ақпарат Бүгінгінің бас тақырыбы АҢдатпа 2015 -> Сапасын дамыту жолдары 2015 -> Ж. Тәшенов Хрущев үшін неге ұялды? 2015 -> Ж. Бірегей тұлға Қапез Қожахметов, Мағжан Садыханұлы 2015 -> Л т т ы о а м д ы – с а я с и ж у р н а л журнал 1976 жылы Халықтар Достығы орденімен, 2002 жылы Қазақстан Журналистика Академиясының «Алтын Жұлдыз», 2008 жылы Қазақстан Журналистер Одағының сыйлығымен марапатталды жүктеу 1.18 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|