Ғаламтор және қазақ тілінің жаңа кеңістігі Сырымбет – сыршыл тарих мекені

8

№9 (1371) 

2 – 9 наурыз

2017 жыл

АНА ТІЛІ

НАСА ғалымдары аспан 

әлемінен жаңадан жеті ға лам-

шар табылғандығын айтты.

А с т р о н о м д а р   о л а р д ы ң 

кейбіреуінде тіршілік болуы 

мүмкін десе, ғалымдар жаңа 

ғаламшардағы атмосфера Жер 

немесе Венераға ұқсас болуы 

да ғажап емес, себебі олардың 

а р а с ы   б і р - б і р і н е н   қ а ш ы қ 

емес екендігін алға тартады. Жаңа планеталар Күн 

жүйесінен 40 жарық жыл қашықтықта орналасқан. Үш 

планета Трапист-1 жұлдызының маңайында айналып 

жүргендігі де айтылды.

зірлеген Бағдагүл БАЛАУБАЕВА

ТЫЛСЫМ

Жеті ғаламшар табылды

ЖАҺАННЫҢ ЖҮРЕК ЛҮПІЛІ

Италияның Одерцо қала-

сындағы  сауда  орта лы ғында 

рт шығып, ғимарат тып-типыл 

жанып кетті. 

зірге қаза тапқандар мен 

жараланғандар туралы ақпарат 

жоқ. Себебі ғимарат қызыл 

жалынға оранғанда, оның 

ішінде адамдардың болған-

болмағаны беймәлім. Ал от 

түні бойы лаулаған. Тілсіз жаумен күресуге 15  рт 

с ндіруші топ қатысқан. Жақын маңдағы тұрғындар 

қауіпсіз жерге к шірілді. Қазір  рттің  неден шыққаны 

анықталуда. Ал аумағы 30 мың шаршы метр ғимаратта 

киім-кешек пен электрондық заттар сатылып келген, 

сонымен қатар бірнеше дәмхана мен мейрамхана 

болған. 

Шаңғы спорт түрлерінен  ткен  лем чемпионатында 

нер к рсеткен венесуэлалық шаңғышы Адриан Солано 

ғаламтор «жұлдызына» айналды. Жарыста ең нашар 

нәтиже к рсеткен оның бейнежазбасын ғаламторда 

мыңдаған адам тамашалаған. 

Жарысқа дейін Солано Каракас к шелерінде 

роликті шаңғы теуіп жаттыққан шаңғышы,  з 

мірінде қарды алғаш рет к рген.  рі ол бұл жарысқа 

қызыққаны соншалық,  лем чемпионатына  з 

қалтасынан қаражат шығарып барған. 

АҚШ-та заңсыз мигранттарды елден шығару тәртібі 

күшейтіліп, елге заңсыз кірген босқындармен жұмыс 

жүргізіліп жатыр. 

Бұл шараға алдымен елге қауіп т ндіруі мүмкін де-

ген босқындар ілігуде. Келесі кезекте қылмыс жасаған 

немесе қоғамдық тәртіпті бұзғандар тұр. Осыған 

байланысты миграциялық полицияға 10 мың, шекара 

қызметіне 5 мың адам жұмысқа алынбақ. 

Б Ұ Ұ   Б а с   х а т ш ы с ы   А н т о н и у   Г у т е р р и ш   Б а с 

 ассамблеяда  зі басқарып отырған халықаралық ұйым 

жанынан терроризммен күрес басқармасын құру тура-

лы ұсыныс жасады. Оның мәтіні БҰҰ ресми сайтында 

жарияланды.

Егер басқарма құрылатын болса оның жұмысына 

Бас хатшының орынбасары жетекшілік ететін болады. 

«Біздің мақсат – шұғыл түрде кері жауап қайтаруымыз 

тиіс халықаралық терроризм қаупіне осы БҰҰ-ға 

мүше  зге елдермен бірлесіп қарсы тұру ж нінен жаңа 

серіктестік құру» деді А.Гутерриш. 

Зимбабве президенті Роберт 

Мугабе  зінің 93 жылдығын 

тойлауға арналған салтанатқа 

қатысты. 

Бұл шара  елдің үлкендігі 

жағынан екінші қаласы - Бу-

лавайодан 40 шақырым жерде  

орналасқан ұлттық Матобо 

саябағында болды. Мерекелік 

кешті  ткізуге екі миллионға 

жуық еуро жұмсалған. Салтанаттышараға  билік 

басындағы Зимбабве африкалық ұлттық одағының 

бірнеше мың мүшесі қатысты. Меймандар  Зимбабве 

бейнесіндегі 93 келілік торттан дәм татқан. Той-

лау ел астанасы Матопос қаласынан қашық жерде  

ұйымдастырылды.  

ТОСЫН ОҚИҒА

ОҢТҮСТІК АМЕРИКА

АҚШ

БҰҰ

ОҢТҮСТІК АФРИКА

Сауда үйі өртенді

Қарды алғаш рет көрген

Мигранттарға талап күшеймек

Лаңкестікпен күрес басқармасы

Екі миллион еуро жұмсапты

емлекеттік сыйлықтық иегері Сəбит 

Досановтың «Арда» баспасынан 

шыққан «Наркескен» атты эссе-романы 

қолыма тиісімен оқи жөнелдім. Шы-

нымды айтсам, өзім куə болған кезеңдер 

көз алдымнан лентадай тезбектеліп өте 

бастады. Осыдан жарты ғасыр бұрын 

«Ара-Шмель» журналында фельетон 

бөлімінің меңгерушісі болып істеп 

жүрген кезім. Редакция Жазушылар 

одағының үшінші қабатында бола-

тын. «Араның» алғашқы редакторы 

Ғабит Мүсірепов үшінші қабат дəлізіне 

бильярд орнаттырды. Төлемақысыз 

тегін ойналатындықтан, келушілер 

өте көп болатын. Ғабекеңнің өзі де 

қолы босағанда бильярд ойнайды. Шар 

тесікторға түспей қалса: « Эх, собака!» 

деп қоятын... 

ОЙТОЛҒАМ

келген нәрестелер мен жан-жануарлар... 

 Диагноздарды белгісіз дерт атаулылар аяқ 

алып жүргізбес аянышты халге душар етті 

емес пе? Мұндай алапатты адам баласы әманда 

к рген жоқ еді ғой. Қырсыққанда қырғынға 

ұшыратқан бұл оқиғаның қазақ жерінде 

басталғанын айтсайшы. Кеңестік керзаманда 

мұнымен күресуге дәрмен болды ма?

«Наркескен» кітабының авторынан дәлел 

келтірелік.

...Іле шала Жазушылар одағының жиынын-

да митинг дүрлеп қоя берді. 

Мінбеге к терілген кәріс, ұйғыр, орыс, 

зге де ұлт жазушылары жүрекжарды с зде рін 

қыздыра с йледі.  «Невада-Семей» қозғалысы 

құрылды. Қозғалыс басшысы болып Олжас 

Сүлейменов сайланды. 

Бұл оқиға жарылысты жақтаушылардың 

 аузына құм құйғандай болды. Олардың сағы 

сынды. Дәрмені құруға айналды. 

Қазақстан Республикасының Тұңғыш 

Президенті Нұрсұлтан  бішұлы Назарбаев 

Семей полигонын жабу туралы Жарлыққа қол 

қойды. Романында осы  оқиғаларды к ркем 

тіл, оралымды оймен керемет кестелеген, 

қазақтың біртума перзенті, Мемлекет және 

қоғам қайраткері, түрколог ғалым Олжас 

Омарұлы бейнесі бүге-шігесіне дейін шешен 

тілмен шебер суреттелгеніне тәнті болдық. 

ТОБЫҚТАЙ ТҮЙІН

Сырт к зге Олжас   мірде жолы болғыш 

серідей к рінуі мүмкін. Олжасқа жақын 

жүрген біз жақсы білеміз, к зі қарақты 

қауым да хабардар, оның тағдырдан жеген 

таяғы да аз емес. Олжас мырза  шырғалаңда 

шыныққан тұғыры биік тұлға. Ол Ұлттың 

рухани  міріндегі құбылыс. Ол жайлы Сәбит 

Досанов «Наркескен» романында нақты 

деректерге сүйене отырып  з кейіпкерінің  

тар жол, тайғақ кешуін к ркем с збен шебер 

сомдаған. Соған орай байсалды баяндалып, 

сенімді суреттелген аса қызықты оқиғаларды 

оқып ой түюді оқырман еншісіне қалдыруды 

мақұл к рдім.

Түйіп айтсақ,  «Наркескен» романы бас 

кейіпкер Олжастың күрмеуі қатты күрделі 

тағдыры жайлы ой  рбіте отырып, арда 

тұлғаның бейнесін ел  міріндегі елеулі кезең, 

халық бастан кешкен басты оқиғалармен бай-

ланыстыра бедерлі бейнелеген.

 Роман – әдебиеттің аса күрделі жанры. 

Содан да қаламгер к п болғанмен, роман 

жазғандар аз.  сіресе ақын жайлы роман жазу 

қиынның қиыны. Қазақ әдебиетінде ақын 

жайлы жазылған небәрі т рт-ақ роман бар. 

Оның бірі – Мұхтар   уезовтің әлемге әйгілі 

«Абай жолы», екіншісі – Дихан  біловтің 

Сұлтанмахмұт туралы жазылған «Ақын ар-

маны». Қазақ әдебиетіндегі ақын жайлы т рт 

романың екеуін Сәбит Досанов жазды, олар:  

Қасым Аманжолов туралы жазылған «Екінші 

мір», Олжас Сүлейменов жайлы толымды ой 

толғаған «Наркескен» романы.

Семсер тілді, сексен қырлы, алтындай 

аз, алмастай асыл Олжас жайлы романға 

 «Наркескен» деп кейіпкер тұлғасына сай  те 

тапқыр ат қойылған.

«Наркескенді» оқыңыз,  кінбейсіз.

ЗАМАНДАС

М

АСПАН МЕН 

ЖЕРДЕГІ ДҮРБЕЛЕҢ

Басында құндыз б ркі, мойнында ақ б кебайы 

бар, денесі боз қайыңдай тіп-тік, сұңғақ бой-

лы Олжас бильярдқа аса к п қызықпаса да, 

Шәкен Айманов, Сафуан Шәймерденовтермен 

шүйіркелесе кететін.

– Олжас Омарұлы, миллиард пұт астық 

хақында бір  леңді жазып  берсең қайтеді? – деп 

едім, « й, Мәке, сатира журналына мені әурелеп 

қайтесіз, әркімнің  з аты болуға тиіс» деп жымия 

күлді.

...Кешікпей осыдан 66 жыл бұрын сәуір 

айының 12 жұлдызында дүниені дүр сілкіндірген 

оқиға болды. 

Тұңғыш рет Юрий Гагарин ғарышқа аттан-

ды! Аспанда басталған дүрбелең жер шарын 

да дүрбелеңге толтырды. Бұл оқиға жас ақын 

 Олжасты да ерекше тебірентті. Досанов с зімен 

айтсақ: «Сол күні қанша кеш жатса да Олжастың 

кірпігі айқаспай-ақ қойды. Сезім селі қысқан 

ақын ақ қағазға нық ақық жырын құя бастады». 

О, Адам!

Құдіретті нар тынысың,

Жеңдің сен жердің сұмдық тартылысын.

Осылай жеңсең тірлік тауқыметін 

Есінен шығармады ел, бар туысың.

...Батыс жоқ, Шығыс та жоқ жер дейтұғын

Бір-ақ с з

Ұлы с з бар барлық тілде!...

«Адамға табын, Жер енді» поэмасының 

алғашқы жолдары осылай басталып кетті. Кере-

мет оқиғаға орай туған керемет жыр кешікпей-ақ 

«Казправдада» жарқ ете қалды. Автор бұл тұс 

туралы  з ойын: «Олжас жазған поэма парақша 

болып та басылды. Оны ұшақпен алып ұшқан 

ұшқыштар Алматы аспанынан «шашу» етіп шаш-

ты. Аспаннан жауһар жыр жауды» деп түйіндейді.

уелде  нер адамдарының жұлдызы жана-

тын бір сәті болады. Сәуір айында Сүлей меновті 

тебіренткен ғажайып туындысы жер жаһанды 

шарлап кетті. Жердегі дарын дүрбелеңі осылай 

басталған еді.

 

ТҮРМЕГЕ 

ҚАМАЛҒАН КІТАП

Бүкілодақтық Комсомол сыйлығының 

лауреаты аталған ақын Олжастың екінші 

бір қыры – ғылымы зерттеумен де айна-

лысатындығы. Орыстың «Игорь полкы туралы 

Мыңбай РӘШ

ҚазМУ-дың журналистика факультетінің 1982 жылғы 

түлектері курстас достары, белгілі жазушы Нұрғали Оразға 

аяулы анасы 

Тұрсын АДАМБАЙҚЫЗЫНЫҢ

қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып, к ңіл 

айтады.

Сауық Жақанова мен  Ажар Тоқбергенова курстастары  діл 

мен Дариға Дүйсенбековтерге ұлы 

АЙДАРДЫҢ 

қайтыс болуына байланысты қайғыларына ортақтасып, к ңіл 

айтады.

«Қазақ газеттері» ЖШС және Серіктестікке қарасты басы-

лымдардың еңбек ұжымдары тарихшы ғалым, әл-Фараби атындағы 

Қазақ ұлттық университетінің профессоры 

Қайсар ҚҰСАЙЫНҰЛЫНЫҢ

қайтыс болуына байланысты марқұмның отбасы мен туған-

туыстарына қайғыларына ортақтасып, к ңіл айтады.

ШЫРҒАЛАҢДА 

ШЫНЫҚҚАН ТҰЛҒА

Жазушы Сәбит Досановты  

«Наркескен» романы жайлы бір  зік сыр

жырын» жатқа білетін ақын Олжас ұзақ жылдар 

бойы мұрағаттарды жер қыртысын қопарған 

кеншідей к з майын тауыса ақтарып барып, 

ой елегінен  ткізе  з тұжырымын аңғартатын 

«Аз и Я» туындысын жарыққа шығарған тұста 

қызыл империяның «Сұр кардиналы» атанған 

суық ойлы Суслов Қонаевқа телефон арқылы: 

– Сүлейменовты соттау аз, оны атып тастау 

керек деп, екі иығын жұлып жеген еді.

Димаш Ахметұлы аса дарынды Олжасты 

орыс шовинистердің ойранынан құтқарғысы 

келді.

– Бұл кітапта ешқандай ұлтшылдық жоқ, 

оқып к ріңіз, – деп арашалап қалғанын 

білеміз...  Қонаевтың  тінішімен Брежнев  ара-

ша түскесін Олжасты соттата алмаған Суслов  

«Аз и Я» кітабын  түрмеге тоғытты.

КОЛБИНГЕ ҚАРСЫ 

ЖАЛҒЫЗ ДАУЫС

1 9 8 6   ж ы л д ы ң   с о й қ ы н д ы   д ү р б е л е ң і 

басталған кез. Брежнев атындағы алаңда 

болған бейберекет к ріністер күні бүгінге дейін 

к з алдымызға елестейді. Оқыс  ткен желтоқ-

сандағы жастардың жойқын толқуы Пленумға 

ұласты. КПСС Орталық Комитетінің хатшысы 

Разумовский:

– Қонаев орнынан босатылды, оның ор-

нына Г.В.Колбин жолдас билік етеді, – деген 

тұжырымын алға тартты.

...Дауыс беріліп жатты. Жапа-тармағай 

қуаттай салатын әдет бұл жолы белең алды. 

Жар дегенде жалғыз қарсы дауыс берген 

сол кездегі Орталық комитет мүшесі Олжас 

Сүлейменов еді.

– Димаш Ахметұлы Қонаев партия сызып 

берген жолдан жаңылған емес, аянбай адал 

еңбек етті. Егер Қонаев қателессе – ол бәрі-

міздің, соның ішінде Саяси Бюроның да қа-

телігі! – деген жігерлі с здерін қатулана айтты. 

Айтпай талант тұра алмайды бар шынын,

Тағдыры осы жыршы менен жаршының, –  

деп  зі шығарған  леңінің рас екенін бұл жолы 

да ақтап шықты.

– С зіңіздің мазмұнын сәл жұқартып, 

згертсеңіз қайтеді, бұл күйінде «Казправ даға» 

жариялау қиын, –  десті сол кездегі саясаттың 

жандайшаптары.

– С зімді ешбір  згерте алмаймын, 

айтылған с з-атылған оқ! – деп Олжас  з 

пікірін кесіп айтты. 

ЖАРЛЫҚ Ж НЕ ЖАНДАУА

...Астапыралла, осыдан жарты ғасыр бұрын 

басталған ядролық жарылыс. Семей полиго-

ны. Саңырауқұлақты еске түсіретін сұмпайы 

к рініс... Жерді ауық-ауық сілкін дірген бес 

жүз рет жарылыс. Осы бір алапат салдары-

нан әсіресе Семей  ңірін де сіркеше қаптаған 

сырқаттар. Адам кейпімен үйлеспей дүниеге 

Р а й х а н   С а х ы б е к қ ы з ы 

А.Байтұрсынұлы мұражай-үйі 

ашылған 1993 жылдан бастап 

мұражай-үйімен үнемі байла-

ныста болып, ғалымның  мір 

жолы мен шығармашылығын 

зерттеді, баспас з беттерінде 

танымдық мақалалары  жариялана 

 бастады. Ұлт ұстазының ғылыми 

еңбектеріне арналған «Ғасыр 

саңлағы», «Ұлағатты ұлт ұстазы» 

а т т ы   е к і   е ң б е г і   к і т а п   б о л ы п 

жарық к рді. Алғашқы жылдары 

Ахаңның шығармашылық ғылыми 

еңбектерін бес томдық кітап етіп 

шығарса, кейін алты томдық 

еңбегінің құрастырушысы және 

жауапты шығарушысы болды. 

Қазіргі кезде А.Байтұрсынұлының 

шығармашылық мұрасын жоғары 

оқу орындарында пән ретінде 

оқытып, насихаттау үшін оқулық 

жазу үстінде. Осыған дейінгі 

зерттеу еңбегіне енбей қалған 

кейбір тарихи деректермен қатар, 

ғалымның кейін табылған туын-

дыларын қосып к ркем әдеби 

эссе жазып жүр. Осы ізденістердің 

арқасында ондаған том кітапқа 

жететін материалдар жинақталған. 

Алғаш келгенде Райханды 

мұражай тағылымы таңғалдырып, 

нағыз ізденуші жолына түсірді. 

Бір кездері Ахаң отбасымен 

тұрған үйді тауып, оны мұражайға 

айналдырған Самырат Мәшенұлы 

Кәкішев болатын. Мәшен қажы – 

Ахметтің туған інісі. С.Мәшенұлы 

А . Б а й т ұ р с ы н ұ л ы   а т ы н д а ғ ы 

қоғамдық қор құрып, Ахаңның 

к е й б і р   е ң б е к т е р і н   б а с п а д а н 

шығарып, насихаттай бастаған 

кезінде қайтыс болды.  рине, 

бұл мұражай-үйінің жағдайына 

әсер етпей қойған жоқ. К п 

жылдар бойы күтімсіз, қараусыз 

қалған мұражай жабылудың сәл 

алдында тұрды. Сол кезде Райхан 

Сахыбекқызы мұражай-үйіне 

қоғамдық негізде басшылық етуге 

бел шеше кірісті. 

Райхан Сахыбекқызын енді 

Ахаңның туған елі, кіндік қаны 

тамған жері қызықтырды. 1998 

жылы Алаш арысының мерей-

тойы қарсаңында Торғайдағы 

Ахаңның Ақк ліне жолы түсті. 

Ахаңның кіндік қаны тамып, 

бала лық балдәурені  ткен Ақк л 

елі ұлы ұстаздың әлемі мен ғылым 

кеңістігіне жетеледі. Осындай 

құрметті де абыройлы, жауап-

кер шілігі мен қиыншылығы бірге 

жүретін жолға ол кездейсоқ кел-

ген жоқ.

Алаш зиялылары ақталған 

жылдары Райхан Сахыбекқызы 

« Х а л ы қ   к о н г р е с і »   г а з е т і н д е 

тілші болып қызмет атқарып 

жүрген кезі екен. Бірде газеттің 

бас редакторы, белгілі жазушы 

С.Мұратбеков Райханды  зіне 

шақырып, А.Байтұрсынұлының 

қызы  Шолпаннан сұхбат алып ке-

луге тапсырма беріпті. Міне, осы 

сәтті тапсырма Райхан үшін Ахаң 

жолына келудің бастауы болған. 

Кейін бұл мақсатты жол Райхан 

арманында бір сәт те толастама-

ды, қаламына қанат бітірді. 

Бірде ол іссапарға баратын бо-

лып, сырқаттанып жүрген  Шолпан 

апаға айтуға келеді. Шолпан апа 

зінің Райхан қызымен соңғы 

с йлесіп тұрғанын сезді ме екен, 

Ахаң мұражайының болашағына 

алаңдайтынын айтып, «заман 

згеріп кетті ғой, алдағы уақытта 

қандай қиындықтар болмасын, 

Ахаңның мұражайынан кетпе, 

мұражай-үйі менен саған аманат» 

деген екен.  

Бұл күндері Райхан Шолпан 

апаның аманатына берік болып, 

мұражай-үйіне қамқор болып, 

барлық қиындықтарына шы-

дап келеді. Жалғыз  зі мұражай-

үйінің шаруашылығын шашау 

шығармай, ұзақ жылдар бойы 

жанкештілікпен иелік етіп, ел 

и г і л і г і н е   а й н а л д ы р ы п   о т ы р . 

Ондаған қызметкері бар ұжым 

атқаратын бұл жұмысты Рай-

хан «Ұлылар ұмытылмас үшін, 

ұрпақтар жалғастығы тозбас 

үшін» қиналса да қажымай, сол 

жолдан айнымай еңбек етуде.

з тәуекелімен бүкіл ұлтты 

оятуға ұмтылған А.Байтұрсынұлы 

рухымен қанаттанған қаршадай 

қыз салиқалы санасы мен сүбелі 

е ң б е г і н і ң   а р қ а с ы н д а   х а л ы қ 

қызына айналды десем, артық 

айтқандық емес шығар. Бұл күнде 

Ахмет Байтұрсынұлы мұражай-

ү й і   х а л ы қ   к п   к е л е т і н   т а р и -