Ғаламтор және қазақ тілінің жаңа кеңістігі Сырымбет – сыршыл тарих мекені

6

№9 (1371) 

2 – 9 наурыз

2017 жыл

АНА ТІЛІ

ЗЕРДЕ

Саумалкөл ауылын жиектеп өтетін айналма жолмен əрі асып, сүт 

пісірімдей уақыт жүрген соң қамшылар жақ иықтан Сырымбет тауы 

көрінді. Асқары көк тіреп, құзар шыңдары қазбауыр бұлттың желкенін 

жұлмаламаса да, атақ-даңқы əлемге мəшһүр тау. Білетіндердің айтуы-

на қарағанда, географиялық өлшем есебімен тау санатына да жатпауы 

мүмкін. Əйтсе де, бауырынан жақсылар түлеп ұшқан, ұл-қызы даңқын 

төрткүл дүниеге мəлім еткен тау бауыры көздің жауын алатын ғажайып 

табиғатымен ғана емес, сол Алашқа ардақты ұл-қыздарының кіндік қаны 

тамып, ер жеткен өлкесі, аялар ақ бесігі болғандықтан да сүйікті.

АЛТЫН БЕСІК 

Тура тау етегін б ктерлеп Айғаным 

ханша қыстауына апаратын жолға іліктік. 

Кешегі кеңес заманында оқтай түзу, 

тақтайдай тегіс жол еді, кү тімсіздіктен 

ойдым-ойдым қазан шұңқырлар пайда 

болыпты. Аттанар жақ қапталда атақты 

Құмдык л. К нек з қариялардың  айтуына 

қарағанда, әне бір заманда күмістей суы 

толқып жататын ғажап таза, суы бал, 

жағасы шүйгін к л болса керек-ті. Қазір 

жағалауын репейсіз  скен қалың қамыс 

жауып кеткен екен. Ұшса к ктің жүзін 

жабатын, қонса жердің жүзін жабатын 

қаз-үйрек жыртылып айырылатын, үзіліп 

Мектепті бітірісімен Қарағанды 

медициналық институтына түсіп, 

оны ойдағыдай бітірді. Мен Қа-

рағанды политехникалық институ-

тында оқығанмын. Екеуміз жоғары 

оқу орнын 1971 жылы қатар бітірдік. 

Ал біздің таныстығымыз инс  титутты 

тәмамдардан екі жыл бұрын басталған. 

Арал жастарының басқосуында алғаш 

рет кездес кенбіз. 

Екеуміз де жас маман ретінде Жез-

қазған  ңіріне келдік. Айша облыс тық 

санэпидемиялық станция ның бас 

дәрігері Нина Козицинаның бұй-

рығымен  з саласының маманы бо-

лып жұмысқа орналасты. Шамалы 

уақыттан кейін эпидемиялық б лімнің 

меңгерушісі болып тағайын далды. 

Арада бір жыл  ткеннен кейін 

үйлену тойымыз  тті. Ол кезде анам 

Іңкәрдың к зі тірі. Тойға ол кісі де 

қатысып, ақ батасын берді. 

Реті келгенде айта кетейін, анам 

мірінің соңына дейін, яғни жиырма 

екі жыл біздің қолымызда болды. Айша 

немерелері сияқты анамды әже деп 

атайтын. Зайыбым анам жайлы ылғи 

да риза к ңілмен әңгіме айтып оты-

рады. Бірде анамды еске алу күнінде: 

« з басым әжемнен к п жақсылық 

к рдім. Оңаша қалғанда ақыл-кеңесін 

аямайтын. « мірде қиындық пен 

ауыртпалық аз болмайды. Адам ба-

ласы соның бәріне шыдай білгені 

ж н. Пейілдеріңді тарылтпаңдар, 

қашанда кең болыңдар, қарақтарым» 

деп отыратын.  жемнің балаға, от-

басына деген к ңілі  згеше еді. Ерте 

тұрып, кеш жатқанды, еңбекқорлық 

пен табандылықты ұнататын. Сол 

қасиеттерді  з бойыма дарытуға 

ұмтылып отырдым. Енелі – келінді 

екеуміздің бақытымыз шығар, біз ортақ 

Осындай ойлар жетегінде жүрген 

маған желтоқсан ызғарымен келген 

ақынның қазасы, асыл қазынасын 

жоғалтқан  қазақ поэзиясының орны 

толмас қайғысы – бұл сұрақтарымның 

жауабын іздеуіме түрткі болды. 

Фаризасынан айырылған оқырман-

дарының, зиялы қауымның баспас з 

беттерінде жарық к рген, ақын  ліміне 

қабырғасы қайыса білдірген ойлары – 

санамда жүрген сан сұрақтың жауабын 

табуыма себепші болған еді. 

 Жүрекжарды жазбаларды оқығанда 

ақын шығармашылығын һәм тұлғасын 

тану жолында тынбай еңбектенуге 

зіме- зім уәде бердім.  

Фариза апай туралы естеліктерді 

оқи бастағанда-ақ,  зім білмейтін 

талай мәліметтерге қанықтым. Жыр-

ларын қанша оқысам да, тұңғиығына 

терең бойлай алмағанымды түсіндім. 

леңдерінен халқыма тән  рлікті,  

әділетсіздік к рсе шыдап тұра алмай-

тын ер мінезділікті аңғардым. Фариза 

апамыз біреудің тағдыры үшін алаңдай 

білетін санаулы қаламгерлердің бірі 

екенін,  зі үшін ғана емес,  згелер 

үшін де от пен суға түсуден тайын-

б а й т ы н ы н   с а н   м ә р т е   д ә л е л д е г е н 

(Дәурен Берікқажыұлы), қолында 

барды елге үлестіруден талмайтын, 

әр адамның жанарынан жақсылық 

іздеп, жүрегіне мейірім т ге білген, бар 

қазақтың жоғын жоқтап, қолында ба-

рын сарқып беріп, әр қыздың бақытын 

тілеп, жақсылық ойлаумен ғұмыр кеш-

әртүрлі аң терілері. К не бұйымдардың 

барлығы осы бір үйде сол заманның 

зінде  нер мен мәдениеттің шуағы кілкіп 

тұрғандығын к рсетеді. Ол заманнан бері 

қаншама уақыт  тпеді десеңізші. Тарихи 

құжаттар бұл кешеннің 1824 жылдан 1834 

жылға дейін салынғандығын айғақтайды. 

Сол заманда Алаш даласын зерттеп, 

жергілікті халықтың тыныс-тіршілігі ту-

ралы құнды деректер қалдырған белгілі 

оқымысты А.К.Гейнс Сырым беттегі 

Айғаным ханшаның мұражайы туралы 

былай деп жазады: «Оның мекенжайын 

қалың қарағайлы әсем екі тау қоршап 

түсіністікпен үйлесімді ғұмыр кештік. 

Ол мені түсініп, баға  лады,  з кезегінде 

мен де ол кісінің жан дүниесін ұғынып, 

барынша құрметтедім» деген с зін 

естіп сүйсінгенім бар. Айшаның бұл 

әңгімесі кейінгі жастарға  неге бола-

тыны анық. 

Біз жас болсақ та ағайын-туысқа 

қолымыздан келгенше қамқор лы-

ғымызды жасадық, соның бәріне 

ұ й ы т қ ы   б о л ы п ,   б а с ы - қ а с ы н д а 

Айша жүретін. Менің бауырларым 

Кеңестің, апаларым Қанима, Күлән, 

 Гүлжа ханның,  Айшаның  бауыры 

 Айжа малдың  балаларын  қамқорлыққа 

алып, олардың  мірде  з орындарын 

табуына,  здері б лек отбасы болып 

кетулеріне к п еңбегіміз сіңді. 

Бүгінгі күні сол іні-қарындас та-

рымыз жанашыр болған жанға ал ғыс-

тарын жаудырып жүргеніне еш күмән 

жоқ. Сол еңбектері үшін менің де жа-

рыма деген ризашылығым шексіз. 

А й ш а   е ң б е к   ұ ж ы м ы н д а   с ы й -

құрметке б ленді. Бұл сыйластық әлі 

күнге дейін жалғасып келеді. Меди-

цина саласының қызметкерлері оны 

жас мамандарға үлгі тұтады. Қажырлы 

еңбегінің нәтижесі болар 2005 жылы 

«Қазақстан Республикасы Денсаулық 

сақтау ісінің үздігі» мәртебелі атағымен 

марапатталды. 

Айша ағайын-туыстың арасында 

да сыйлы. Үлкені де, кішісі де құрмет 

тұтып,  мірлеріне  неге етеді. Менің 

достарымның ата-аналары бізді к ріп, 

«Келіндеріміз Айшадай болса арман 

жоқ» деп тілектерін айтып жатады. 

Осы с зді естігенде  зім бір марқайып 

қаламын. Бойымды мақтаныш сезімі 

кернейді. 

Айша к п оқиды, екі тілде де сауатты 

с йлеп, жаза алады. Былай қарапайым 

кен (Бақытгүл Бабаш), күллі қазақ 

қыздарын «с йлеткен» (Бауыржан 

Бабажанұлы), айналасындағы талант-

ты деген жастардың бәрінің мәселесін 

шешіп, к мек к рсетіп, қамқорлығын 

к рсеткен, ардан аттамай, әдебиетке 

адал, оқырманға ардақты болған жара-

тылысы  згеше жан екенін білдім. 

Ал заманының заңғар  жазушысы 

Ғабит Мүсіреповтің «Фариза туралы екі 

ауыз с зін» оқығаннан кейін жанының 

кіршіксіз тазалығын, батылдық, адал-

дық, арлылық, намысқойлық сияқты 

адамгершілік-азаматтық қасиеттердің 

барлығы да  н  бойынан табыла алған 

тұлғасына еріксіз бас идім.

Ақын жанымен тілдесу үшін осы 

уақытқа дейін  зіме таныс шығарма-

ларын қайтара оқып шығып, тереңіне 

үңіле қарадым. Сонда мен осыған дейін 

қалай ғана әр  леңінің  зі  мірлік 

қағидаңа айналатындай тәлім беретінін 

байқамағанымды ұқтым.

Кез келген   леңін алып қарасаңыз, 

жоғары адамдық қасиеттің иісі аңқитын, 

ал  лең тұрғысынан  зіндік бағытын да, 

түрін де тапқан ақын (Ғабит Мүсірепов) 

екен. Ал ардан аттап, адамдықтан 

безген дерді  к ргенде,  айналасы-

нан жыл постық пен жағымпаздыққа 

құдіретті жыр-семсерімен күйрете 

соққы берген.  

қасиетті Құран тұр. Құрқылтайдың ұясы 

тәрізді жаныңа жылу тарататын Алланың 

жердегі үйі кейінгі адамзат баласына 

үнсіз уағыз айтып тұрғандай. Мешіттен 

шыққан соң қарсы бетте медресе тұр.  з 

заманында осы т ңіректегі талапты, та-

лантты балаларға имандылық шарттарын 

ғана емес, білім-ғылымның алғашқы жыр 

шуағын себезгілеген ыстық ұя іспетті. 

Қасиетті қоныстың етек жағында монша. 

лі  ркениеттің лебі сахараның т сіне 

дендеп енбеген кезеңде салынған. Ішкі 

кіреберіс, жуынатын, шабынатын орын-

дары, ыстық бу шығатын қондырғысы, 

жағатын пеші сол қалпында. Бұл да 

атқан оқтай түп-түзу қарағайдан қиылып 

салынған. Моншадан т менірек ат қора. 

Аты ат қора болғанымен, адам тұратын 

мекеннен де ж ндемірек, жақсырақ. 

Ішінде соқа, ат шалғы, к рік, балта, 

балға тәрізді шаруашылық бұйымдары. 

Заты темір бұйымға жарымай отырған 

заманда күнделікті қажеттілікке орай 

пайдаланылған заттар және қандай заттар 

к рінгенімен  мірде болып жататын 

әртүрлі жағдайға  з к зқарасы, түсінігі 

бар. 

Менің  зім де оның ой-пікірле ріне 

ден қоямын. Осыдан кейін қазекеңнің 

« йелдің шашы ұзын, ақылы қысқа» 

деген мақаланы күмәнмен қарайтын 

болдым. 

Біз үш перзентті болдық. Олар 

Асқар,  йгерім, Серік. Үшеуі де 

шаңырақ к терді. Анар мен Эльмира-

дай тәрбиелі келіндеріміз, Талғаттай 

ізетті күйеу баламыз бар. Бәрі де 

қызметтерінде абыройлы. 

Б а л а л а р ы м ы з д ы ң   а р қ а с ы н д а 

Дариға, Дәурен, Нұрайым, Даяна, 

Алтынай, Бексұлтан секілді балдай 

тәтті немерелерге кенелдік. Зинагүл, 

Д ү й с е н ,   Ы р ы с г ү л ,   Б а л қ и я   қ ұ д а -

құдағиларымызбен қуаныш-тойымыз 

ортақ. 

А й ш а н ы ң   б і р   е р е к ш е л і г і   – 

жақсылықты ұмытпайды. Жас кезінде 

қамқорлығын к рген Рахила, Нағима 

тәтелерін есінен еш шығарған емес. 

Олардың  здері болмаса да балалары-

мен жиі араласып тұрамыз. Балалары 

Баян, Сәуле, Бекзат, Ләззат, Нұркендер 

де апалары Айшадан, Айжамалдан 

хабар үзген емес. Менің бауырларым 

да Айшаны аналарындай, әжелеріндей 

құрметтейді. Жалпы біздің әулеттің 

үлкендері жұбайымды ақылды, дана 

келін санайды. Бұған қалай қуанбассың, 

қалай шаттанбассың! 

Бір бас қосқанда әулетіміздің жас 

келіндерінің «Сіздер әдемі үлкейіп 

келесіздер. Бізге сіздердің жолда-

рыңызды берсін» деген жүрекжарды 

лебіздерін естігенде т бем к кке бір елі 

жетпей қалды. Отбасымыздағы береке, 

татулықтың орнығуына Айшамның 

сіңірген еңбегі  те зор. Алла тағала  

бұдан былай да оған зор денсаулық 

беріп, бақытты да мағыналы ғұмыр 

кешуді нәсіп етсе екен деп тілеймін. 

Аманбай САҒИДУЛЛАҰЛЫ, 

еңбек ардагері, 

Сәтбаев қаласының 

Құрметті азаматы

Қарағанды облысы

Бір с збен айтқанда, не себепті к п 

ақынның ішінде осы бір аяулы тұлғаны 

ерекше қадір тұтатынымды ұқтым. 

Жүрегімде мұндай құрметтің ұялауына 

қаламынан шыққан туындылары, 

ешкімге ұқсамайтын, ешкім де ұқсай 

алмайтын  зіндік ерекшелігі, ғасырда 

бір туатын дара тұлға болғаны түрткі 

болды. Неліктен бүкіл алты алаштың 

осы бір аяулы адамнан айырылған 

сәтте, қара аспан жерге түсердей 

күңіренгенін,  зімнің де ең бір жақын 

адамымнан айырылғандай күйде 

болғанымды, сондай-ақ халқының не 

себепті  «Тұнық жырдың тұмары» деп 

атағанын, м п-м лдір, тап-таза, аппақ 

қардай кіршіксіз поэзиясы оқырман 

жүрегіне жол тауып, жан жарасын 

емдер дауасы болып орын тапқанын 

білдім. Мұқағалидай ақынның  сый-

л ы   д а ,   с ы р л а с   д о с ы н а   а й н а л ғ а н 

қайталанбас дара тұлғасына  тағзым 

ете отырып, санам дағы сан сауалдың 

жауабын таптым.

Иә, Фариза поэзиясының құдіреті 

шығар, мен де  зімше к зі тірісінде 

түсіне алмаған пендешілігіме кешірім 

сұрағандай болып, жүрегімнен жарып 

шық қан  леңімді ақын  аруағына дұға 

еткендей болып арнағаным деп ойлай-

мын.

Фариза, Фаризажан, Фариза қыз,

Мұқағали жырлаған Фаризасыз.

Шаң басқан архивте емес, 

жүректердің

Жарқыраған т рінен табыларсыз, – 

дей отырып, алдағы  мірімде  зіме және 

згелерге поэзия әлемінде нағыз тума 

жырды қалдырған Фариза Оңғарсынова 

шығармашылығын тұмар қып тағып, 

мірлік ұстанымыма айналдыруды ақын 

алдындағы парызым деп санадым.