Түбір  субстантив  зат  есімдер

Сын есімдер мен  есімшелердің субстантив- 

тену дәрежесі жалпы  бірдей  емес.  Тіпті  бір  сын 

есім  сөз табы ны ң  озінің де  бұлай  заттық  сипат 

алу деңгейі әркелкі.  Мұндай типті зат есімдердің 

ішінде субстантивтену арқылы реестрлік сәз дәре- 

жесіне жалпы жеткендері де, сондай-ақ реестрлік 

соз дәрежесіне әлі  жете  қойм ағандары  да,  кон- 

текстік (стильдік) сипаттағылары да, окказионал- 

дық деңгейдегілері де бар. Олардың бұлай түрліше 

субстантивтенуі әрқайсысының озіндік семанти- 

калық құрылымына байланысты.

Түбір  субстантив  зат  есімдердің  бірі  -шал 

созі.  Субстантивтену дэреж есінің ж оғары лы ғы  

сонш а,  оны ң  соз тагітық тегі  қазіргі  қалгіынан 

тіпті байқалмайды.  Кім де  болса зат есім екеніне 

еш  күмән  келтірмейді.  Ш ын  мәніндегі әуелгі сын 

есімдік сипатын, яғни “а қ ” деген мағынасын осы 

күнгі  кейбір  жеке  созқолданы стан  ғана  коруге 

болады.  М ысалы,  Шалкөде топоним інен,  Шал 

және  шалбастану  етістігінен.  Бұлар  “ақ  коде” , 

“ ақ  қ ұ й р ы қ ”  (а қсакал),  “ а қ б ас тан у ”  дегенді 

білдіреді.

Ш у бастағы сындық қалпынан осылай  “қара 

үзген”  мұндай түбір  субстантив зат есімдер  коп 

емес.  Солардың тағы   бірі -ш а л а лексемасы.  Ш а- 

тырлай  аты лған  шала топш а  ұшады  (М ағауин). 

оты нны ң  (ағаш ты ң,  тезектің,  қиды ң,  комірдің) 

қалды ғы н  айтады. Кетті бірлік,  сөнді ерлік,  Енді 

кімге  -  беттемек.  Елің-ала,  отты  шала,  Тайса 

аяғың  кім  көмбек  (Абай).  Артына  (күйрығына) 

шала &ш./

2

ауфразеологизмі осы түбір субстантив 

Түбір субстантив зат есімдердің негізгі  болігі 

озінің  сы нды қ  есімдік тегінен  жалпы  ажырама- 

ған:  әуелгі  сы нды қ  қалпы нда да,  соны м ен  қоса 

кейін  қалыптасқан  есімдік дербестігінде де  қол- 

данылады.  М ағынасы  заттану (“овещ ествление”) 

дәрежесіне жеткен  ондай  субстантив зат есімдер 

әдетте мақал-мәтелдер мен фразеологизмдік (иди- 

омалық)  созқолданыстар құрамында жиі  ұшыра- 

сады.

лар  сияқты   тағы  кейбір  сын  есімдер,  -  мысалы, 

сондай түбір субстантив зат есімдер: Ж ауға бар- 

саң кесерді ал,  дауға барсаң іиеіиенді ал; Жаяудың 

іианы  шыкпас; Ат тыға  еріп  жаяудың таңы  айы- 

рылыпты.  Сокырдың  тілегені  екі  көзі;  Арзанның 

жілігі татымас;  Саңырауға  сэлем  берсең,  атаң- 

ның  басы  дейді.

Түбір субстантив зат есімдер қатарында кейбір 

тарихи лексика элементтері де ұшырасады.  М ы- 

салы: жесір,  /ясщмдегендер тек қазақ тіпінде емес, 

озге де біраз түркі тілдерінде сондай лексикалы қ 

қабатқа жатады.  Екеуі де әуелде тек сын есім бол- 

ған,  сын  есімдік м ағы н а білдірген.  Т о каллексе- 

масы ны ң  бастапқы  кездегі  туа  м ағы насы ,  сы н- 

д ы қ  сипаты  қазір  “тоқал  еш кі  мүйіз  сұраймы н 

деп  құлағы нан  айы ры лы пты ”  дейтін  мақалдан, 

сон дай -ақ  әдетте  ш атырсыз  салы нған  (чердагы 

ж оқ)  үйге  қатысты  айты латын  токал  үй,  тоқал 

бәйбішеден  (бірінші әйелден)  кейінгі  кіші  әйел- 

дерді  осылай тоқал деп  атаған.  Үзын саны жиыр- 

м а  іиакты  ауыл.  Көтиілігі  Ырғызбайдың  т окал- 

дары  мен  Өскенбайдың  токалдарынан  тараған 

туыскандар болатын.

Ал жесірлексемасы  - араб тілінен енген  кірме 

соз.  Ол да әуел  баста  “тұл”  (“ вдова”) дейтін  сын 

мағы насы н білдірген.  Оның осы  сындық  ұғымы

340

СӨЗЖАСАМ

(яғн и   “тұ л ”  семантикасы )  да  кейін  бірте-бірте 

тарихилана (“заттана”) түседі, ақыры біржола суб- 

стантив зат есімге  айнадады,  “тұ тқы н ”  (“ плен- 

н ы й ” ),  “к ү н ” ,  “қ ұ л ”  (“раб,  раб ы н я”)  м ағы н а- 

сында қолданыла бастайды.  Ертеде түрлі қақты- 

ғы с  кезінде,  жаугерш ілік заманда қ о л ға түскен 

тұтқындар осылай жесір деп аталған. Жесір дауы 

тіркесі де  міне осыдан  келіп  ш ыққан.

Түбір  субстантив  зат  есімдердің  мына  бір 

тобы таза орыс тілінің ы қпал-ы ғы мен  қалыптас- 

қан.  Мысалы науқас,  сырқат,  ыстықлексемалары 

терм ин  жасау  тәжірибесінде  аударма  жолымен 

пайда  болған:  алды ңғы   екеуі  әдетте  м едицина 

саласында жиі  қолданылғатынбояб//ой (больная) 

терм индерінің  баламасы  ретінде,  ал  соң ғы   ыс- 

тық сөзі температура атауынъщ  қазақш а экви- 

валенті  ы ңғайы нда.  Науқастың тілегі бойынша 

домбыра алғызып,  көп-көп күйлер тартып отыр- 

ды (Әуезов).  Сырқат қазір орнынан түрып,  жүре 

бастады  (“Ж ас  ал аш ” ).  Бес күн  болды,  ыстығы 

қайтпай  түр  (Бөкеев).  Ертеңінде  қызуы  қайта 

көтерілді (Сонда).

С о ң ғы  қы зу сөзіне  қарағанда,  қазір алды ң- 

ғы  ь/сть//слексемасының терминдік “кәмелеті” , 

терм индік активтігі басым.  М едицинадағы   бұл 

температуратермннінің мағынасында бұрын ке- 

рісінше/сь/зу лексемасы кобірек қолданылып келді.

Осы  күнде  орыс тіліндегі  больной  (больная) 

ном инативінің ауру баламасы жиі қолданылады. 

Ж иі  қолданы луы нда  белгілі  негіз  бар.  Ол  мы- 

нау: науқас,  сырқат сөздері больной (больная)тер- 

м инінің  баламасы  (эквиваленті)  ретінде тек ке- 

ңес дәуірінде дербестенді. Ал яу/гулексемасы олай 

емес.  М ұндай  дербестік  онда  әуелден  бар-ты н. 

Әуелден барына,  мысалы, тіліміздегі  “ауру азы- 

ғы м ен” дейтін  мақал дәлел.  Оның термин ретін- 

дегі  қолданым аясы, рас кеңес дәуірінде кеңейді. 

Осы кезде активтенді. Демек медицина саласын- 

дағы   қазіргі а ур утермині  орыс тіліндегі больной 

(больная) терм инінің  үлгісімен тікелей  аудары- 

лып  алынбаған.

Түбір субстантив зат есімдер қатарына сон- 

лаіі-акауы лнай,  бөкебай сөздері де жатады.  Бұлар 

қазақ  тіліндегі  емес,  орыс  тіліндегі  сын  есім- 

дердің м ағы насы ны ң  “заттануы”  арқылы  (“ове- 

ществление” жолымен), бірден заттық сипат алуы 

нәтижесінде  пайда болған  субстантивтер,  яғни: 

аульный Уауылнай,  пуховый >бөкебай.  Бөкебайың- 

ды  салайын  ба? (Аймауытов). Аульный,  пуховый 

сын есімдері сырт тұрпаты өзгеріссіз,  сол тұрған 

қалпында субстантивтенген. Ал военныйсын есімі 

олай емес, тікелей сөзбе-сөз қазақшаланған, яғни

калькаланған. Сол сын есімдік мағынасында,әске- 

ри  болып  аударылған.  Бастық  телефон  алды. 

Екінші  телефонда  эскери.  Бүл  кеңсе  ііиінен  үш 

әскери  шықты.  Үрыны  екі  әскери  экетіп  барады 

(Әуезов).

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: