Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

- м а //- м е , -п а //-п е , -б а //-б е

жүктеу 38.54 Mb.

Pdf просмотр

бет	524/1319
Дата	10.02.2022
өлшемі	38.54 Mb.
	#17147

1 ... 520 521 522 523 524 525 526 527 ... 1319

kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA

- м а //- м е , -п а //-п е , -б а //-б е . Бұл ф ормант

өзінің сөзжасамдық қызметінде туа түбір етістік-

ке де, туынды түбір етістікке де ж алғана алады.

Ол арқылы етістік негізден ж асалған туылым-

дардың үлкен бір тобы белгілі бір кәсіп пен ғылым

саласында терминдік мағынасы әбден тиянақтал-

ған  сөздер болып  келеді,  мысалы: аударма,  қыс-

т ама (зимовка), кіріспе,  үйірме,  үңгіме (подкоп),

терме,  комбе (финиш ), баспа (ангина),  іиойырыл-

м а  (радикулит), сызба  (чертеж), сынама (проба),

бітеме (набивка), шаппа (рубильник), соқпа, бүрме,

жөрме, серіппе (пружи на),  іиығарма, көрме, қайыр-

м а,  түйме  т.б.  Қабу,  сыру,  қусыру,  бүрме,  жөрме,

тепшу, түмарша тігістері дейді (Қасиманов);  Қыс-

т ам аға әзірлік аяқталды  (“ Е Қ .” );  Енді ж алғы з-

ақ  ам ал  қалып  еді.  П одкоп-үңгіме  (М ағауин);

Қуаидық та эн  айтпай,  термеге түсті (Әуезов);

314

СӨЗЖАСАМ

Тамағы қызарған  екен,  баспа  болар  (М ағауин);

Белінің шойырылмасын ұмыта бастады (Әуезов);

Қарат  асыл  м ет а лл  корытпасының  сынамасы

ретінде  пайдаланылады  (ҚСЭ).  Сандырактан

басталған  сокпа  сүйек  сіңді  сыркатка  айналды

(М ағауин); Қазак зергері соккан, бұрама күміс

түймелер (Әуезов); М ұхаметж ан домбыраға

ж аңағы әннің бас кайырмасын тыңкылдатып

корді (Сонда).

Осы құрылымдағы мына бір туылымдардан

жадпыхалықтық сипат айқынырақ сезіледі. Бұлар

жөне нақтылы бір зат атауы ретінде қалыптас-

қан. Мысалы тартпа, койма, карма, жұтпа, еспе,

түйме, кеспе, керме, кертпе, шалма, жарма іспетгі

етістік негізді туынды түбір зат атаулары тілімізде

бірқыдыру. Кәрі кемпір м а лм а сапсып отыр (Әу-

езов); Әр тұста кұлаған шымның кертпелері жа-

тыр (Сәрсекеев); Қармактың бауы үзілді. Жұтпам

сабаздың аузында кетті (М олдағалиев); Тамак

кылдым акшабактың кармасын (Ахметбеков).

Етістік негізге бұл ф орм ант ж алғану арқы -

лы тағы бір топ туынды түбір зат атаулары жа-

салады. Бірақ олар өздерінің тектік сипаты жа-

ғы н ан ж о ғар ы д ағы т.уылымдардан өзгешелеу.

-м а //-м е, -па//-пе, -ба//-бе әуел баста жалпы сын

атаулары ж ұрнағы б о л ған ға ұқсайды. Ол сын

атауларының қайсы біреулері кейін келе суб-

стантивтеніп, зат атауларына айналған сияқты.

Ж ымкырма, көтерме, күйм а, көкіме, кыдырма,

көпірме, оппа, кима, сокля дегендер, мысалы, сон-

дай жолмен ж асалған туынды түбір зат атаула-

ры.  Бір  за м а нда ғы   сокпаның  бір  бөлмесінде

м ұ ға лім ...  (Ж армағамбетов); Екі бөлмелі ким а-

ның сыртынан іші жүдеу (М ағауин);  Тегіс жол-

дың озі оппаға айналған (Сонда); Құйма түбінде

жығылып  ж аткан  (Әуезов);  Ж алғы з  үй  кірме-

мен сүйек шатыс (Сонда).

Тілімізде осы ф орм ант арқылы жасалған

етістік негізді кейбір туынды түбір зат атаула-

рын окказионалды қ деңгейде ған а сипаттауға

болады. Бірақ контекстік ыңғайдағы ғана дери-

ват болып сан алғанм ен , бұлар да сол нақтылы

бір заттың, процестің атын білдіреді. Сөзінің

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями:

1 ... 520 521 522 523 524 525 526 527 ... 1319