Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис
жүктеу 38.54 Mb. Pdf просмотр
|
KORKEM-SOZ-ZHANE-PRAGMATIKA
| маншы, жібекші, омарташы, темекіші, балғашы,
балташы, тырмаіиы, ағашшы, косеуші (кочегар), темірші, сычақшы, сымбатшы, сэулетші, кеңесші, хатіиы, қалақшы, жетекші, шаңғышы, алтыншы (золотарь), бастамашы, байланысшы, өртіиі, тіліиі, шарапшы, кезекші, саяхатшы, саясатшы, жолшы (путеец), саратиы (арбитр, эксперт), сақпатиы т.б. С ондай-ақ созжасамдық -іиы //-ш і форман- тының орыс сөздеріне жалғануы арқылы да пай- да болған туынды зат атаулары тілімізде бірқы- дыру. Міне бұлар да қазіргі қазақ лексикасының бір мол қабатын құрайды: скрипкашы, бандурашы, паромшы, арматуршы, самогоншы, самбошы, звено- шы, забойшы, дипломшы, гестапошы, каноэшы, бокс- шы, карикатурашы, атомшы, зенитші, поіиташы, карташы, экскаваторшы, пулеметші, вагониш (ва- гонники), автомобилыиі, автоматіиы, прозашы, ки- ношы (киночники), десантіиы, тенисіиі, ракеташы, футболіиы т.б. Тілімізде сөзж асам ды қ осы -іи ы //-ш і ф ор- манты арқылы пайда болған мына бір туынды түбір зат атаулары тікелей этнограф иялы қ лек- сикаға қатысты. Бірақ олардағы бұл этнография- лы қ мазмұн бір ғана -ш ы //-ш і жұрнағымен бай- ланысты емес, қайта ол көбіне-көп негіз сөздің семантикасы нан ш ы ғы п тұр: қайысшы, бэдізші (тас қашау шебері), бедерші, кереіиі, жарапазаншы, жауырыншы, кереші, тоншы, иші, көкпаріиы, қүма- лақшы, тамыршы, бапшы (қүс), сынықшы, сүйекші, жамшыт.5. Ж абуы ж амш ыдай, Қ ұйры ғы қам- шыдай Түйе сөйған не сұмды қ (Үмбетей). Ж а- мылшы (ескерткіш терде жамшы) жауында ки- етін сырт киім (ҚТДС). Сөңғы дерекке қараған- да: жамшы<жамылшы. Туа түбір зат атауларынан -ш ы //-ш і ф өр- манты арқылы ж асалған туынды түбір зат атау- ларының тағы бір үлкен төбы бар. Ол - абстракт мағыналы негіз сөзден пайда бөлған туылым- дар. Б ірақ бұлай а б стр ак т м ағы н а л ы түбірге -ш ы//-іиі жұрнағы жалғану арқылы жасалған ту- ынды зат атауларының мағы насы өған керісін- ше бөлып ш ығады, яғн и біршама нақтылана түсетін сияқты , мысалы: күзет-күзетші, тэрбие- тэрбиеші, есеп-есетиі, сын-сышиы, тың-тыңіиы (агент) т.с.с. Тілімізде сөзжасамдық -ш ы //-ш і фөрманты арқы лы туа түбір зат атауларынан пайда бөлған туынды зат атауларының бірқатар жағдайда белгілі бір кәсіп түрімен, мамандықпен, адамның әлдебір икем-бейімімен байланысты бөлып келетінін жө- ғары дағы талдауларымыздан да көрдік. Бірақ өсылардың сыртында туа түбір зат атаулары мен -ш ы //-іи іфөрманты ның бірігуінен жасала тұрға- ны м ен, тілімізде еш қандай кэсіппен де, маман- дықпен де байланысы жөқ немесе адамның әлде- қандай бір м аш ы қ-икеміне де, қабілетіне де бей- қатыс туынды зат атаулары және бар. Бұл тағы сан жағынан да едәуір: базаршы, жэрмеңкеіиі, қала- шы, тойшы, себепші, айғақшы, эміріиі, сэлемші, қоіие- мепииі, жоқіиы, арызшы, ақшомшы, айқайшы, т.т. Базаршы, жэрмеңкеіиі, қалашы, ақшоміиы, тойшы дегендер бұл жерде базарға, жәрмеңкеге, қалаға, ақш ө м ға, төй ға кеткендерді, ал сэлемш і - сәлем бере келген адам, себепші - себеп бөлған нәрсе (адам), айғақш ы - ай ға қ беруші (адам), эмірші - әмір беруші, әмір жүргізуші, қош ем ет ш і-көш е- мет көрсеткен (адам), арызшы - арыз берген адам,
жүктеу 38.54 Mb. Поделитесь с Вашими друзьями:
|