Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

жуан айтылуымен бірге ықшамдалып сэт түрінде 

де игерілген.

С о н д а й -а қ   ж ай-ж эй,  ш ай-ш әй  с и я қ т ы  

сөздердегіа-ә  алмасуын түркітануда тіл алды ж , 

ш,  й дауы ссы здары ны ң ы қпалы нан болған деп 

жазу кездеседі.  Бұл себептің ш ы ңды ққа қатысы 

бар.  Бірақ  көрш і  ды бы сты ң  ы қпалы   екен  деп, 

оны фонетикалық өзгеріске жатқызуға болмайды. 

Себебі ж ,  ш,  й-лердің  ы қпалы   шексіз  емес,  бір 

сөзде әсері болса,  екінш і сөзде жоқ. А йталы қж , 

ш мен й дыбысының арасында келген а- н ы ң жай- 

бола  ал м ай д ы .  Ө й т к е н і  тіл ім ізд е  б ұ р ы н ғы  

дыбысталу нормасы  (жай,  шай)  сақталып отыр. 

О н ы ң  үстіне  бұл  сөзд ерд ің  сөзж асам д а  да, 

т ү р л е н у д е   д е ,  н е г із і н е н   ж у а н   с ы ң а р ы  

қолданылады.  М ысалы, жайбарақат, жайбасар, 

ар асы н да  кел ген   о ,  ұ,  ы  д ы б ы с та р ы   тіп ті 

ж іңіш керіп  ө,  ү,  ә  түрінде  ды бы сталм айды . 

М ә с е л е н ,ж о ^   шойын,  сой,  сыйсияқты сөздердің 

ж ің іш к е   ай ты луы   к е зд ес п е й д і.  Д е м е к ,  бұл 

құбы лы стар  сөйлеу  бары сы нда  қалы п тасқан  

морфонологиялық құбылыстар.

2.  Тілімізде  а -е  ды бы стары ны ң  алмасуы да 

кездеседі.  Мысалы, сандалу-сенделу, адырай-едірей, 

бадырай-бедірей,  алаң-елең,  ағыл-егіл т.б.

Бұл ды бы старды ң  (а-е)  алмасуы,  керсінш е 

е-а түрінде де құбылады.  Бұл ж әйтті  м ен ,  сен 

жіктеу есімдіктерінің барыс септігінделшлзя, саған 

болып  түрленуінен  көреміз.  А-е  алмасуы  көне 

алмасуға жатады. Соған байланыстылшғяя, саған 

б о л ы п   т ү р л е н у   ж о л ы ,  қ а з ір   б а с қ а - б а с қ а  

лексикалы қ м ағы наға ие болған ана - ене,  ағы л- 

де  кездеседі.  Ал  секілді сөзінің  (шэкіл  созінен) 

3.  Ы -і ды бы стары ны ң  алмасуы мына-міне, 

(п ы ш а қ )  піш   (к е с   д е г е н   с ө з )  с ө з д е р ін е н  

аңғарылады.

4. ¥ - ү  ды бы стары ны ң алмасуы:үшыр-үшір, 

(шүңгіл  көз),  ғүрып-үріп  (үріп-әдет),  қүрмет - 

О -Ө  ды бы стары ны ң алмасуы: доң (айбат)  - 

варианттардан байқалады.

9.6.1.2.  Ашық  - қысаң 

дауыстылардың алмасуы

А ш ы қ және  қы саң дауыстылардың алмасу 

с е б е б і  л и н г в и с т и к а л ы қ   ә д е б и е т т е р д е   с ө з 

болм айды .  Ш ы н д ы ғы н да,  а -ы ,  о -ү   с и яқты  

ды бы старды ң  алмасуын  түсіндіру  оңай  емес. 

Солай бола тұра, тіліміздегі деректерге сүйенсек, 

с о н ш а л ы қ т ы   аз  к е зд ес е тін   қ ұ б ы л ы с   ем ес. 

С о н д ы қ т а н   т іл ім ізд е г і  а ш ы қ т ы ң   қ ы с а ң ғ а  

алмасуы  (атқы -ы тқы ),  қы саң  дауыстылардың 

түсіріліп айтылуы (орыны-орны) фонологиялық 

жүгі  ж оқ  тұста  әлсіреу  мәселесіне  байланысты 

болуы  мүмкін.

1. 

тілінде  жиі  кездесетін  құбылыс.  Б ұған   көне 

дәуірде  алмасып,  қазір  жеке  м ағы н аға  ие  бола 

бастаған   а ғу -ы ғу ,  а л ғ а   сөзімен  ілгері,  ілк і 

сөздерінің қолданылысын  ай ғақ етуге болады.

Қ азіргі  қ а з а қ   тіл ін д е  а -ы   д ы б ы с ы н ы ң  

алмасуы  баттас-батыс,  шатас-шатыс,  дабыс- 

дыбыс сияқты сөздерде кездесумен бірге, арқалы

-  арқылы ,  Асанш ала-Асанш ы ла  дегенде  а -ы  

алмасуы  жүзеге  асса,  сорғы-сорғала,  арырақ- 

сөздерде ы -а алмасуы  байқалады.

Ал ма/ме, ба/бе, па/пе сұраулық шылаулардың 

өз орындарында (сөз соңында) қолданылу тәртібі 

өзгеріп, жіктік жалғауынан бұрын тұрса, ма-мы, 

ба-бы, па-пы түрінде өзгереді.  Мысалы, Асқарсың 

ба? - Асқармысың? Жұбансың ба? - Жұбанбысың? 

Болатсы ң  ба?  -  Болатпы сы ң,  айтасы ң  ба?  - 

айтамысың? келесің бе?  -  келемісің?

А-ы  алмасуының  жиі  кездесетін  тұсы  есім 

сөздерден  етістік  тудыратын  -ай  ж ұрнағы ны ң 

қазір жеке қолданудан қалған түбірлерге -ай және 

-ый  түрінде  қосы лы п  айты луы нан  көрінеді. 

Мысалы, аңқай-аңқый, арбай-арбый, алшай-алшый, 

Бұндай алмасу құбылысы басқа жұрнақтарда 

да  бой  көрсетіп  қалады.  М ысалы,  қыл+шақ  - 

қыл+шық,  қабыр+шақ  - қабыр+шық,  ыс+қала  - 

ыс+қыла,  тыр+мала - тыр+мышта, жыр+мала

- жыр+мышта,  қоры+ғала  - қоры+ғышта т.б.

Е с к е р т у :  м а л а - м ы ш т а ,  ғ а л а - ғ ы ш т а  

ж ұрнақтары   сырттай  қарағанда,  б асқа-басқа 

құрылымы  бөлек жұрнақтар сияқтаны п  көрінуі 

мүмкін.  Шындығында, бұлар бір-бірінен арасына 

қойы лы п  айты лған  [ш]  қы стырма дыбысымен 

ғана өзгешеленіп тұр.  Бұған  кейін тоқталамыз.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: