Екпіні  соңғы  буынға  түсетін  түлғалар

ЕКПІН

103

Ж еке  алғанда дыбыс  құрамы  бірдей,  ф оно- 

логиялы қ тұрғы дан  біріне-бірін  қарама-қарсы  

қойы п  салыстырып  көрсетуге  келетін,  бірінен- 

бірі тек екпіні арқылы  ғана ажыратылатын тұлға- 

лар тілімізде сонш алы қ көп  болмаса да барына 

бар.  Ж оғары дағы   мысалдар  -  осы ны ң  дәлелі. 

Бұдан қазақ екпінінің фонологиялық қызмет атау- 

лыдан  мүлдем  құр  алақан  емес  екендігі  кәміл 

байқалады.  Ж алғамалы тіл  болғанды қтан түркі 

тілдердегі  қосы м ш а  атаулының  барш асы ны ң 

әлбетге түбір сөзден кейін келетіні түсінікті. Алай- 

да сөз аяғы нда келген  қосы м ш аны ң бәрі  бірдей 

екпінді сытықсыз қабылдай  бермейтінін салыс- 

тырмалы деректерден айқы н  көріп  отырмыз.

Ж оғарыда әңгіме болып  өткен  ж алғы зсал- 

ма,  кеспе тэрізділерде ғана емес, бұйрық райдың 

болымсыз  түріндегі  өзге  етістіктерде  де  екпін 

сөздің соңғы   буынына таяу тұрған  буында келе 

береді.  Мысалы:  Олай деп айтпа; көзіме көрінбе; 

алған  бетіңнен  кайтпа;  басқан  ізіңді  білдірме; 

іиакырса,  барма; ешкімге сездірме.

Болымсыз етістіктер жіктік жалғауын қабыл- 

дап,  үш  буынды  сөзге  айналған  кезде  де  екпін 

орны өзгермей,  сол  бағзы  күйінде  алғаш қы бу- 

ында қалады.  Бұл  -  бір ж ағы нан   болымсы зды қ 

-м а қосымш асының екпін  қабылдау қабілетінің 

мардымсыздығымен өзектес жай.  Мысалы:ш7/и- 

паңыз  <  айтпа,  бармаңыз  <  барма,  келмеңіз  < 

келме,  кетпеңіз  <  кетпе.  Осы  тұлғаны ң  үстіне 

енді  көптік  қосы м ш асы   ж алғанаты н  болса  да 

екпін  орны  өзгеріске  ұш ырамайды,  бірінші  бу- 

ында  тұрабереді.  Мысалы: айтпаңыздар  <айт- 

паңыз,  бармаңыздар  <  бармаңыз,  келмеңіздер  < 

келмеңіз, кетпеңіздер  < кетпеңіз.

Құрамында болымсыз мәнді -м а қосымш а- 

сы бар етістіктер бірінші жақта қолданылған кез- 

де де екпін осы  қосымш аның алдындағы  буын- 

ға  түседі.  Мысалы:  бармаймын  деген  соң  бар- 

маймын,  айт паймы н  деген  соң  айт пайм ы н, 

білмеймін деген соң білмеймін.

Осындай тұлғадағы  екпін экспрессивтілігі 

мен тұрақты лы ғы ны ң басты  бір кілті  етістіктің 

болымсыз түрін жасайтын -ма (-ме,  -ба,  -бе,  -па, 

-пе)  қосымш асы нда  жатыр.  Бұл  қосы м ш аны ң 

екпін  қабылдамау  қабілеті  мардымсыз  дегенді 

тым  әсіре  ұқпауымыз  керек.  -м а   қосымш алы 

етістік тұлғасы  кейде сөйлеушінің бұйрық емес, 

өтініш ,  жалыныш  тәрізді  көңіл  күйімен  байла- 

нысты айтылған жағдайда екпін -ма қосымш а- 

ның өзіне түседі.  М әселен, Мүндай сөзді айтпа! 

деген  сөйлем  бұйрық  интонациям ен  айтылса, 

екпін айтпа тұлғасының бірінші буынына түседі

де,  өтініш ,  жалыныш   интонациям ен  айтылса, 

екпін оның соңғы буынына (-ма қосымшасына) 

түседі. Мүндай сөзді айтпа!

Сол  секілді  -м а  қосымш алы  тұлға  арқылы 

істің,  қимылдың болымсыздық мәнісін анықтаң- 

қырай, дәлірек айту қажет болған кезде де екйін 

осы  қосы м ш а  тұрған  буынға  түседі.  Мысалы: 

Ол  жерге сен бармайсың,  мен барамын.  Оны сен 

білмейсің,  м ен  білемін.  Оны  сен  айтпадың,  мен 

айттым.

Соз ішіндегі екпін орнының осылайша әрқи- 

лы  құ б ы л у ы   э к с п р е с с и я -э м о ц и я   р ең і  бар 

создердің  кобіне-ақ тән  нэрсе.

Коптік мағынаны білдіретінэлше, барша, бүкіч, 

күллі,  бүткіл,  барлык,  бэрітәрізді жалпылауыш 

есімдіктер оларға сойлеуші тарапынан ерекше мэн 

беріле,  назар  аударыла айтылған  кезде де екпін 

ол создердің бірінші буынына түседі: барша әлем, 

эм м е жүрт,  барлық  ел.  Екпіннің  мұндай  түрін 

эмфаза екпіні деп  атайдьі^

Д и а л о гта р д а   ж ауап  р етін де  ай ты л аты н  

құптау,  келісім  мэніндегі  м ейлі,  болды,  м а қү л 

секілді сөздердің де екпіні көбіне бірінші буын- 

да тұрады.

Оңтүстік өңірдің жергілікті халқының тілінде 

жиі  қолданылатын  бопты  (мағы насы   -  жарай- 

ды,  құп),  туры  (тұп-тура,  дәл  солай)  тэрізді 

құптау мәні бар создердің де екпіні  ылғи  бірінші 

буында келеді.

Қазақ тіліндегі осы -ма сияқты екпін  қабыл- 

дамайтын  қосы м ш аны ң бірі  - теңеу,  салыстыру 

мэнді -дай  қосымш асы.  Бұл  қосымш а ж алған- 

ған  сөздердегі  екпін  де  үнемі  осы  қосы м ш аға 

таяу тұрған буынға түседі.  Мысалы: таудай жігіт 

бол,  қаймақтай қою,  қардай аппақ.  Бұл қосым- 

ша заттың күйін,  қалпын  білдіретін  үстеу мәнді 

сөздердің құрамында келген кезде де екпінсіз ай- 

тылады.  Мысалы: қымызды суықтай іш.

Қандай, нендей есімдіктерінің құрамында кел- 

ген  -дай  қосы м ш асы ,  егер  бұл  создер  сұрау 

мэнінде жұмсалған болса, екпін  қабылдайды, ал 

таңдану,  таңы рқау  мәнінде  жұмсалса,  екпінсіз 

айтылады.  Мысалы: Д эм і қандай екен?Дэмі қан- 

дай тамаша! Ол нендей нэрсе? Денесі нендей зор!

Екпін түспейтін тұлғалардың бірі  -  көмек- 

тес  септіктің -мен,  -пен қосымшасымен  сыртқы 

ды бы сты қ тұлғасы ,  айтылуы  осы  қосымш амен 

бірдей мен, т /ж а л ғ а у л ы қ  шылауы.  Бұларды бірде 

шылау, бірде көмектес септіктің жалғауы деп тану

- бұл құрылымның сойлемдегі синтаксистік қыз- 

метінен  барып туындайтын нәрсе.  Мысалы:

104

ФОНЕТИКА

Көмектес жалғауы  қызметіндегі -мен,  -пен

Ж алғаулы қ  шылау  қызметіндегі  мен,  пен

Қаламмен жазды

Қалам мен карындаиі

Асанмен бірге келді.

Асан м ен  Үсен

Оракпен орды

Орак пен балға

Алтынмен аптап,

алтын м ен күміс

күміспен күптеп

күміс пен алтын

-мен,  -пен түрінің  қазақ тілінде -менен,  -пе- 

нен нұсқалары да бар.  Септік ж алғауының  қы з- 

метінде жұмсалған кезде бұларға екпін түспейді. 

Егер олар сөйлемнің екі бірыңғай 

м ү ш е с ін ің

Көмектес септігі ж алғауының қарсы лы қты  

және  мезгіл  бағы ны ңқы лы   сабақтас  құрм алас 

сөйлем нің  б ағы н ы ң қ ы  сы ңары ны н барғанмен, 

келгенмен  (қарсы лы қ  мәнді)  және  барысымен, 

келісімен (мезгіл мәнді) секілді баяндауыш құра- 

мында келсе, ол екпінсіз айтылады.  Мысалы:  Сен 

айтканмен,  ол  тыңдаған  жок.  Сен  барысымен, 

ол  мында  келсін.

Баяндауыш тұлғалары көмектес жалғауының 

екі  буынды  нұсқасы мен  айтылса,  екпін  орны 

өзгеріссіз қалады: барғанменен,  келгенменен; ба- 

рысыменен,  келісіменен.

Етістікке  ж алғаны п,  оны ң  өтініш  мәнді 

тұлғасы н  жасайтын -шы,  -ші ж ұрнағы да екпін 

қабылдамайтын  қосымш алар қатарына жатады. 

Мысалы: созіме кұлак койшы,  айткан тілдіалшы, 

сұрағанын берші.

Сөзге қосымша жалғанған кезде, екпін түсіп 

тұрған дауыстылардың қазақ тілінде редукцияға 

ұш ырайтын  кездері  болады.  М ұндай  ж ағдайда 

да екпін  сөзге  ж алғанған  қосы м ш аға  ауысады: 

мұрын-мұрны, ауыз-аузы,  ойын-ойнаі.Ь.

Еш бір  қ о сы м ш асы з  ай ты л ған   сөздерде 

екпіннің сөздің соңғы   буыннан өзге  буындарда 

кездесуін  араб,  парсы тілдерінен ертерек уақыт- 

тарда енгенапбетте, хатта, әмен,  һэммә, бэлки, 

бэлкім, лэкин (бірақ) тәрізді бірен-саран сөздердің 

құрамынан байқаймыз.

Ш еттен  келген  сөздердің ана тіліміздің  ак- 

центуациялық табиғаты на бейімделуі жайында 

мағлұмат алғы м ы з  келсе,  әдеби  тілден  горі  ха- 

лы қты ң  ауызыекі  тілінің  дерегіне  жүгінгеніміз 

абзал.  Дұрысында,  әдеби  тіл  мұндай  құбылыс-

арасын дәнекерлеуші жалғаулық шылау қызме- 

тінде  жұмсалса,  екпін  қабылдайды  және  екпін 

мұндай жағдайда олардың соңғы буынына түседі. 

Мысалы:

тар жөнінде объекгив дерек бере алмайды, өйткені 

ол шет сөздерінің айтылуы мен жазылуын көбіне 

белгілі бір заңдастырылған ережелердің өлшемі- 

не салып  барып қабылдайды.

Орыс және еуропа тілдерінен енген создердің 

соңындағы екпінсіз айтылған а дауыстысы қазақ 

тілінің өткен бір кезеңдерінде түсіп қалатын заң- 

ды лы қ қалы птасқан: газет (газета), эптек (ап- 

тека), кэмпит (конф&па), школ (школа), пар (пара), 

старшын  (старшина),  минут  (минута),  секунд 

(секунда), кір (гиря), сипыр (цифра), цитат (цита- 

та).

Ж оғарыдағы мысалдарда олардың бастапқы 

нұсқасы ны ң  бәрінде  де  екпіннің  кейінгі  а -ға 

түспей,  соны ң  алды ндағы  буы нға  түскен.  Ал 

қосымшасыз айтылған есім сөздердің екпіні қазақ 

тілінде  сөздің  аяғы нда  тұрады.  Осы  тұрғыдан 

алғанда,  аяғы  түпнұсқасы ндағы  екпінді  буын- 

мен шектелген бұл сөздердің қазақша нұсқасында 

сөз соңындағы  екпінсіз айтылған а дауыстысы- 

ның еленбеуі заңды.  Оның үстіне бұл кірмелердің 

бәрі де  зат есімдер.

^ Е к п ін с із  айтылған сөз соңындағы буынның 

қы сқары п  түсіп  қалуы  ж оғары дағы лар  секілді 

тек кірме сөздерде  ғана емес,  ана тіліміздің төл 

сөздерінің  бойынан  да байқалаты н  кездері бар: 

Етістіктің бірінші жақтық барғанмын//барғамын, 

келгенм ін//келгем ін,  барамын,  келемін, үшінші 

жақтық барады, келеді деген сияқты жіктіктұлға- 

сыны ң  соңы ндағы   буынның  түсіп  қалып  бар- 

ғам ,  келгем,  барам,  келем,  барат,  келет түрінде 

қы сқаш а айтылуы  - жиі кездесетін  құбы лы сЛ

Көмектес  септігі  қызметіндегі

Ж алғаулы қ  шылау  қызметіндегі

-менен,  -пенен

менен, пенен

атпенен келді

ат пенен арба

сеніменен  ол  акылдасты м а?

сені менен  ол

ожауменен кұй

ожау менен касық

шыбықпенен шыпкырт

шыбык пенен іиырша

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: