Түсіндірме  мәнді  сойлемдер  синонимиясы

767

бузауы н  баеып,  енесіне  ж амырат пай  ж аю, 

мезгілінде  суару.  Екіншісі  -  тебіндегі  саздан  бал- 

шық  ойыншық  жасау  (Бегалин).  Апам  қаргыс  ай- 

туга шебер-ақ.  Кәдімгі соның мектебін бітіргендей, 

әдемілеп  жібереді  (Сүндетов).

Осындай  реттерде  авторлардың  кәдімгідей 

түсіндірмелі салалас қүрмалас сөйлем қүрауға ха- 

қылы,  бірақ  мынадай  реттерде  үтып  түрғандары 

сол  -  дәл  осылай  бірнеш е  жай  сөйлемдердің 

тіркесінде  келгенде,  түсіндірмелік  үғым  салалас 

қүрмалас  сөйлемдегіден  де  айқын  санамаланып 

айты лады ,  дем ек,  л о ги к ал ы қ   (си н такси стік) 

екпіннің  қай  сөздерге  түсіп  түрғаны  бесенеден 

белгілі  болып  отырады.

' Түсіндірмелі салаластың жай  сойлемге  үқсас- 

тығы соншалық - кейде  оны жай сойлемнен ажы- 

рату  қиынға  с о ға д ^   Домбыраның  шектерін  оның 

уш қана саусагы қозгайды: бармагы,  усік қолы және 

иіынтагы  (М ңкт оъ^^М ы рзат ай  агаекесі  әскер- 

ден  келісімен,  өмірлеріндегі  бар  қиыншылық  бітеді 

деп  ойлайтын  Қамқанай:  таршылық  та,  жоқшы- 

лық  та,  қайгы  мен  қасірет  те  (Қүмарова).

Біздің  түсінігімізде  бүлар  -  түсіндірмелі  са- 

лалас  қүрмалас сөйлемдер,  демек,  жай  сөйлемдер 

емес.  С ебебі,  б ір ін ш ід ен ,  ж алпы   м ағы наны  

білдіретін  сөздерді  (уш  саусақ,  бар  қиыншылық) 

н а қ т ы л а й т ы н   с ө зд ер   а л д ы ң ғы л а р ы н а н   көп 

қашықта түр,  ал жай  сөйлем  қүрамындағы  нақты- 

лаушы  сөздер,  яғни  бірыңғай  мүшелер,  жалпы- 

лауы ш   сөзб ен   қ а б ы с а   б ай лан ы сы п   түрады , 

екіншіден,  бір-бірімен  салаласа  байланысқан  сөз 

тір кестерін ен   қ ү р ал ған   ж ай  сөйлем   ретінде 

(өйткені  сөйлемде  интонация  бар)  қүрмаластың 

бір  ком поненті  қы зм етін   атқары п  түр.  Егер 

сойлем  ішінде  уш  қана  саусагы  бармагы,  усік  қолы 

және  шынтагы  ...  деп  жалғасса,  сондай-ақ  бар 

қиыншылық  -  таршылық  та,  жоқшылық та,  қайгы 

мен  қасірет  те  бітеді  деп  ойлайтын  Қамқанай 

делініп  келсе,  бүлардың  жай  сойлем  екеніне  еш 

күмән  болмаса  керек.  Демек,  синтаксистің  бір 

маңыздылығы  кейбір  синтаксистік категориялар- 

ды  анықтауға  үлкен  жәрдемін  тигізеді десек,  сол 

пайдалы  жай  осы  түстан  да  табылады.

Түсіндірмелі  салалас  сойлемдер  кез  келген 

жағдайда  жай  сөйлемге  айнала  бермейді.  Оның 

басты  себебі  -  түсіндірмелі  салалас  оз  ішінде 

бірнеше  компоненттен  түрады  да,  оларға  транс- 

формация  жасағанда,  жай  сөйлемнің  аумағына 

сыймай,  тек  қүрмалас  күйівде  көрініс  береді. 

Сондықтан  мынандай  қүрмалас  сөйлемдерді  жай 

сөйлем дер  түрінде  беру  қи ы н д ы қ   келтіреді: 

Кездесулері  де  қызық:  неден  басталганын,  қалай 

болганын  оздері  де  білмейді,  екеуі  әзілдесе  қалса, 

жуздері  жайраң  қагып,  сөздері  жабыса  кетеді 

(Майлин).  Одан  кейінгі  кездесулері  де  бір  турлі:

урысып  айрылса,  қушақтасын  табысады;  қушақ- 

тасып  к о р іскен   сайын,  урысып  тарасады 

(Нәжімеденов).  Туйенің  шоккені мен  турганы  қан- 

дай  жаман: алга  қарай  итініп,  артқа  қарай  ауыт- 

қып  барып  котерілгенде,  ішегің  узілгендей  болады 

(Қанахин).

Әңгіме  мүндай  қүрмалас  сойлемді  сол  лек- 

сикалы қ  қүрамында  жай  сөйлем  етіп  берудің 

қисынсыздығывда  бөлып  өтыр,  ал  бірнеше  жай 

сөйлем етіп беруге мүмкіндік бар:  Туйенің шоккені 

мен  турганы  қандай  жаман.  Алга  қарай  итініп, 

артқа  қарай  ауытқып  барып  котеріледі.  Сонда 

ішегің  узілгендей  болады.

Қүрмалас сөйлемнің қүрамында бірнеше ком- 

понент  болып  келеді  де,  ол  компоненттердің 

біріншісі  емес,  екінші  компоненті  жалпылықты 

білдіріп,  одан  кейінгі  компоненттердің  нақты- 

лықты  корсететін  реттері  бар:  Ақша  жагына  кел- 

сең,  оның  иіатагы  да  озінше:  алынган  ақша  ма, 

берііген  ақша  ма,  қайдан  келген,  кімге  берілген  - 

ол  қагаз  бетіне  туспеген  (Мүсірепов).  Демек,  са- 

бақтас  қүрмалас  сойлемнің  екінш і  (басыңқы) 

сы ң ары н д ағы   соз  ( озініие)  ж алпы   м ағы нада 

жүмсалған.

Сагатов  кулімсіремек  болып  озін  зорлап  еді, 

онысы  ерсі  шықты:  жымиюдың  орнына  тыжы- 

рынды  (Ш аш ки н )  деген  сө й л ем н ің   алды ңғы  

көмпонентінің  жалпылықты  білдіретін  сөздерге 

(ерсі  шықты)  тікелей  қатысы  бар,  яғни  салаласа 

б а й л а н ы с қ а н   екі  к ө м п ө н е н т т ің   а л ғ а ш қ ы  

көмпөненті  әлгі  ерсілікті  дайывдап  өтыр.

Демек,  қүрылымдық жағынан  өсылайша  сан 

алуан  бөлып  келетін  түсіндірмелі  салалас  қүрма- 

лас  сөйлемнің  қай-қайсысы  да  жай  сөйлемдер- 

мен  синөнимдес  бөлады.

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: