Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Бүл  мысалдарда  көсемшенің  бір-ақ  (-п,  -ып, 

көрсетілғен.  Жоғарьщағьщай  әрі  баяндауыштық, 

әрі  сөйлемдерді  бір-бірімен  сабақтасты раты н 

дәнекерлік  қызметті  көсемшенің  барлық  түлға- 

сы да  атқара  алады:  Ушаков  үйінде болмай,  Бүлан- 

бай  қайтып  кетті.  Қараганды  көмірін  тапқалы, 

жүзге  жуық  жылдар  өтті  (Мүсірепов).  Мәкен 

дауының  ең  алгаш  бүрқ-сарқ  еткен  толқыны  бә- 

сеңдей  бере,  Әбіштің  сапарга  аттану  кезі  тақап 

қалган  (Әуезов).

К ө с е м ш е   а р қ ы л ы   ж а с а л ғ а н   с а б а қ т а с  

сөйлемдердің  есімше  арқылы,  шартты  рай  арқы- 

лы  жасалған  сабақтас  бағыныңқылы  сөйлемдер- 

ден  қү р ы л ы сы   ж ағы нан  өзгеш елігі  болады . 

Есімше  түлғасындағы  етістік  бағыныңқының  ба- 

яндауышы  болу  үшін  өзінің  бастапқы  қалпын 

сақтамай,  түлғалық  өзгерістерге  түседі.  Ноқаң 

м ауы тов).  Б іразга  дейін  суы қ  суды  қүйып 

(Жүмабаев)  т.б.

Есімше  түлғалы  етістік жеке  түрып  бағының- 

қы лы қ  баяндауышы  бола  алмай,  бірінші  сойлем- 

де  соң  шылауын  ертіп,  ал  екінші  сөйлемде  жатыс 

септігінде  түр.

Көсемше  жүрнақтарының,  оның  ішінде  -п 

түл ғасы н ы ң   сабақтас  сәйлем   ж асауда  б асқа 

тәсілдерм ен  салы стырғанда,  тағы  бір  әзін д ік 

к е р е к ш е л іг і  б ар.  Ө ткен   ш а қ   к ә с е м ш е н ің  

көрсеткіші  арқылы  жасалған  баяндауыштар  кей- 

де  мағыналық  жағынан  тиянақты  болып  келеді. 

Яғни,  басыңқы  сөйлемге  бағыныңқы  сәйлем  тек 

түлғалық  жағынан  тәуелді  болғаны  болмаса,  ма- 

ғыналық  жағынан  өз  дербестігін  сақтап,  оның 

ешбір  мүшесіне  меңгерілмей,  салаласа  айтылады. 

лин).  Көп^бастар  шүлгысып,  көп  сақалдар  шошаң- 

Ө ткен   ш а қ   көсем ш е  ф о р м а с ы   ар қ ы л ы  

қүрмаласқан сабақтастардың сыңарлары  арасын- 

дағы  осындай  мағыналық  тәуелсіздігінен  болуы 

керек,  синтаксиске  арналған  біраз  еңбектерде 

осындай  қүрылымдағы  сөйлемдер  бірде  салала- 

сқа,  бірде  сабақтасқа  жатқызылып  келді.

Көсемшенің  -а  (үнемсіз)  түрі  мен  -галы түрі 

де  дербес  сәйлемдерді  қүрмаластырады.  Бірақ 

бүлар  көсемшенің  үнемді  -п  түрі  сияқты  бесас- 

п ап   ем ес,  б ір к е л к і  б а ғы н ы ң қ ы л ы қ т ы   ған а 

білдіреді.

Жылдам,  бірден аяқталатын істі көрсету үшін 

қөлданылатын  көсемшенің  үнемсіз  -ып,  -іп,  -п 

жүрнақтары  тіл  тарихында  әріден  келе  жатқан 

қөсымшалар  деуге  бөлады.  Бүлардың  көне  түркі

ескерткіиггердің  тілінде  мынадай  дыбыстық  ва- 

рианттары  кездеседі:  -ып,  -іп,  -уп,  -үп,  -п.  Бүлар 

көне  түркі  жазба  ескерткіштердің  тілінде  жай 

сәйлем нің  баяндауыш ы  қы зметінде  бөлмаса, 

қүрмалас  сәйлем  жасауға  қатынаспаған.  Үнемсіз 

көсемшелердің бүл тәріздес синтаксистік қызметі 

халық  ауыз  өдебиетіне жататын  шығармаларда да 

көптеп  үшырасады.  Бүл  жағынан  алғанда,  -ып, 

іс-әрекет,  қимыл-қөзғалыстарын  бір-бірімен  үштас- 

тырып,  іргелестіріп  беруде  ең  икемді  жөне  өте 

ерте  заманнан  бері  қарай  келе  жатқан  ең  кәне 

категөрия  деуге  бөлады.

Кәне  түркі  тілдерінде  кездесетін  кәсемшенің