Бағдарламасы бо й ы н ш а ш ы ға ры л д ы лп Қ азақ грамматикасы. Ф онетика, сөзжасам, морфология, синтаксис

Сабақтас құрмалас сөйлем деп  құрамында- 

ғы жай сөйлемдердің бағыныңқылары ның баян- 

дауы ш тары   ти ян ақсы з  тұлғада  келіп,  соң ғы  

сөйлемге бағына байланысқан  құрмаластың түрін 

айтамыз.  Сабақтас сөйлемдер бағы ны ңқы  және 

басы ңқы  сыңарлардан  (компонент) тұрады.  Ба- 

ғы ны ңқы   сыңар тұлғалы қ ж ағы нан да ти ян ақ- 

сыз болады,  сондықтан ол жеке тұрып,  өз бетін- 

ше  қолданылмайды.  Б ағы н ы ң қы  сыңар басың- 

қы дағы   ойдың  әр  түрлі  жақтары н  айқындап, 

дәлдеп түсіндіру үшін  қолданылып, жай сөйлем- 

дердегі  тұрлаусыз  мүшелердің  сұрағы на  жауап 

беріп тұрады. Ас ішіп жұрт тараған соң,  қатын- 

М ұндағы бағы ны ңқы   сөйлемдер Қаіиан са- 

ларға жауап беріп,  қызметі жағынан жай  сөйлем- 

дегі  тұрлаусыз  мүшелерге  ұқсас  болып  тұр.  Ба- 

ғыныңқы сыңарлардың осындай мағыналық, қыз- 

меітік сипатына қарап қазақ тіл білімінің алғашқы 

зерттеушілері сабақтас құрмаластаріды мағыналық 

түрлерге  жіктегенде,  жай  сойлемнің  тұрлаусыз 

мүш елерінің  атымен  атаған  болатын.  М әселен, 

мезгіл  пысықтауыш  бағы ны ңқы лы ,  мекен  пы- 

сықтауыш   бағы ны ңқы лы ,  себеп  пысықтауыш 

бағыныңқылы сабақтас  құрмалас сөйлем.  Қазақ 

тіл білімінде бұл агаулар А.Байтұрсынұлы еңбек-

терінен  басталып  60-жылдарға  дейін  қолданы- 

лып  келді.

Синтаксис  мамандарының арасында сабақ- 

тас  құрм алас  сөйлем дердің  бағы н ы ң қы л ары  

сөйлем  бе,  ж оқ  па  -  деген  талас  мәселелер  бар. 

Мұндай күдік бағыныңқылардың қызметі мен ма- 

ғыналары жай сөйлемдегі тұрлаусыз мүшелермен 

ұқсас келуінен және олардың жеке тұрып  қолда- 

ныла алмайтындығына байланысты туындайды. 

Ал,  шындығында бағыныңқы сәйлем -аяқталма- 

ған  шала сөйлем.  Басыңқы  компонент болмаса, 

толы қ  м ағы на  оны ң  ©зінен  ш ықпайды.  Б ағы - 

ны ңқы   ком понент басы ңқы  компоненттің  ш ы- 

лауындағы  қосымш а синтаксистіктұлға.  Бұдан 

бағы ны ңқы   сөйлемдер сөйлем  дәрежесіне жет- 

п£ген  құрылымдар екен деген түсінік тумауы ке- 

рек.  Бағы ны ңқы ларды ң  жеке  тұрғанда  сөйлем 

бола  алмауы  олардың  баяндауыш тарының  тек 

б ағы н ы ң қы   тұлғада  (есімше,  көсемш е,  шартты 

рай) келуімен байланысты. Ал  негізінен сабақтас 

құрмаластың құрамындағы бағы ны ңқы  сөйлем- 

дерді толық предикативтік қаты насқа қойып ай- 

туға болады.  Мысалы: Аспанның қызылы ыдырап, 

тоңірек бұлдырай бастағанда,  біз бір селенге келіп 

кірдік  (М ұртаза).  Бұл  сөйлемді  сөйлеуші Аспан- 

ның  қызылы  ыдырап,  төңірек бұлдырай  бастады. 

Сол кезде біз бір селенге келіп кірдік - деп  екі жай 

сөйлем етіп  құруына болады.  Я ғн и ,  құрмаласты 

құраушы  бөліктер  тиянақты   ойды  білдіретін  өз 

алдына жеке-жеке сөйлем бөла алады.  Бірақ олар 

құрмаластың құрамында үлкен хабардың,  күрделі 

ойдың  құраушы  боліктері,  басы ңқы дағы   айты- 

латын  негізгі сыртқы ойды толықтырушы,  жан- 

жақты  сипаттаушы  элементттер  болып  табыла- 

ды.  Айтушы  кейде  күрделі  ойды  жеткізу  үшін 

жай  сөйлемдерді  сол  бастапқы  тұлғасында  ала 

береді.  М ысалы,  салалас сөйлемдердің алғаш қы  

сыңарлары бұрынғы қалпын сақтағанмен,  негізгі 

ойды  білдірудің  құраушы  бөліктері  болып  тұр. 

Ал  сабақтастарда жай сейлемдердің баяндауыш- 

тары тиянақсыз айгылып, өндағы предикативтілік 

солғындайды .  О сы ған  байланысты  оны  А.Бай- 

тұрсынұлы бітпеген  шала сөйлем деп атап, сөйле- 

генде, жазғанда кім де бөлса ойын айтады.  Ойын 

айтуға  тиісті  сөздерді  алады да,  олардың  басын 

құрап,  біріне-бірінің  қырын  келтіріп  қиы ндас- 

тырады.  Қыры келетін сөздертұрған  күйінде алса 

да (салалас сөйлемдердің баяндауыш формалары 

си яқты ),  қиы ндаса  қалады.  Қыры  келмейтін 

создерді  қиындастыру  үшін  қырларын  озгертіп 

(сабақтастың баяндауыштарын тиянақсы з фор- 

маларға қойған сияқты)  қиюын келтіреміз деген

жүктеу 38.54 Mb.

Поделитесь с Вашими друзьями: